Morgunblaðið - Sunnudagur - 07.05.2017, Blaðsíða 4

Í vísindum lærir maður að bíða
Ég er mjög montin af þessu og hópnummínum og þakklát fyrir stuðning allra.Þrátt fyrir að vera búin að fá Evrópu-
styrki og raka inn einhverjum viðurkenningum
fyrir hópinn minn þykir manni alltaf vænst um
það þegar þeir sem standa manni næst klappa
manni á bakið,“ segir Unnur Anna Valdimars-
dóttir, prófessor í faraldsfræði við læknadeild
Háskóla Íslands. Fyrir tveimur dögum hlaut
Unnur einhver stærstu verðlaun sem veitt eru
fyrir vísindastörf hér á landi. Verðlaunasjóðinn
stofnuðu Árni Kristinsson og Þórður Harð-
arson, núverandi heiðursprófessorar við Há-
skóla Íslands og fyrrverandi yfirlæknar við
Landspítala, en féð nemur fimm milljónum
króna.
Unnur hefur í um 20 ár rannsakað hvernig
sálrænt álag og áföll hafa áhrif á heilsu og sjúk-
dómsþróun en um þessar mundir er stóra rann-
sóknarefnið þáttur erfða í því hvernig áföll hafa
alvarlegar afleiðingar á heilsu sumra einstak-
linga meðan þau hafa lítil áhrif á heilsu annarra
sem þó ganga í gegnum sambærileg áföll. Unn-
ur þykir vera einn fremsti vísindamaður á sínu
sviði í heiminum og þykir hafa náð frábærum
árangri en á síðasta ári hlaut hún hæsta styrk
sem Evrópska rannsóknaráðið veitir, 2 milljónir
evra.
Unnur segist mjög ung hafa byrjað að þróa
með sér mjög mikinn áhuga á sállífeðlisfræði og
samspili þess hvernig okkur líður og hvaða áhrif
það hefur á líkamann og líkamsstarfsemina.
„Mér fannst ákaflega gaman í líffræði í
menntaskóla og fór í sálfræði í framhaldi af því.
Lokaverkefni mitt fjallaði um tengsl streitu og
krabbameina og þar sáði ég einhverju fræi sem
ég fékk meiri og meiri áhuga á. Þegar ég fór í
doktorsnám í klínískri faraldsfræði í Stokk-
hólmi sá ég mjög fljótt að þótt það væru til mjög
margar rannsóknir um hvaða áhrif áföll hafa á
heilsu okkar voru þær allar frekar slakar og
höfðu mjög litla líffræðilega nálgun. Þetta voru
pínu „vúdúfræði“ á þeim tíma en það hefur
breyst mjög mikið.“
Bólgusjúkdómar afleiðing
Margt hefur breyst frá því Unnur byrjaði sinn
feril fyrir 20 árum en í upphafi þegar hún var að
halda fyrirlestra og kynna niðurstöður sínar
mætti hún oft andstreymi, frá raunvísindafólki,
læknum og jafnvel hjúkrunarfræðingum.
„Það hefur minnkað og kannski er stór hluti
af því að Elizabeth Blackburn fékk Nóbels-
verðlaunin árið 2009 fyrir rannsóknir sínar á
litningaendum en hún sýndi síðar fram á að litn-
ingaendar fólks sem verður fyrir miklum áföll-
um eða streitu eyðast fyrr. Hún breytti mikið
viðhorfinu.“
Rannsóknir síðustu tíu ára hafa leitt í ljós að
sálræn áföll og streita hafa áhrif á uppkomu og
framvindu hjartasjúkdóma. Það sem hefur ver-
ið meginsvið Unnar er að skoða hvernig áhrif
sálrænna þátta og streitu eru á uppkomu og
framvindu krabbameina.
„Við sjáum ákveðið mynstur í því að sjálf
krabbameinsgreiningin vekur mjög mikið sál-
rænt viðbragð, það er mikið áfall að greinast
með krabbamein og það viðbragð getur haft
mikil áhrif á framvindu meinsins og sjúkdóms-
ins. Þetta er þó púsluspil þar sem myndin verð-
ur aðeins skýrari með hverri rannsókn sem er
gerð.“
Hvaða líkamlegu sjúkdómar eru þetta sem
áföll eru talin hafa áhrif á?
„Í fyrsta lagi hjartasjúkdómar, í öðru lagi all-
ir sjúkdómar sem tengjast á einhvern hátt sýk-
ingum. Í rannsóknum sem eru svo í farvatninu
erum við að sjá að streita hefur líka töluverð
áhrif á þróun sjálfsofnæmissjúkdóma af ýmsu
tagi. Til dæmis sykursýki eitt og ýmsa bólgu-
sjúkdóma. Streita hefur þá líka áhrif á sýkinga-
tengd krabbamein og við erum að sjá fleiri og
fleiri vísbendingar um að hún geti haft áhrif á
framgang sjúkdómsins.“
Rannsóknin sem Unnur og rannsóknarhópur
hennar vinna í núna og næstu fimm árin er afar
viðamikil.
„Það er mjög merkilegt að við séum mis-
móttækileg fyrir alls konar heilsufarstjóni eftir
áföll. Þrátt fyrir að áföllin reyni á okkur öll þá
virðumst við flest hafa þá eiginleika að jafna
okkur að minnsta kosi að því marki að við höld-
um heilsu okkar nokkuð óskertri. Aðrir missa
heilsu mjög hratt eftir sambærileg áföll. Við
ætlum að reyna að skilja hvort það séu ein-
hverjir erfðaþættir sem skera úr um hverjir
missa heilsu og hverjir halda henni. Við vitum
mjög mikið um umhverfisþættina, að það að
eiga vini, búa við öruggan fjárhag og slíkt hefur
áhrif til góðs. Við vitum hins vegar mjög lítið um
þá erfðaþætti sem spá fyrir um hvernig við
bregðumst við í þessum aðstæðum.“
Svíar og Íslendingar
Hvernig gagnast rannsókn sem þessi almenn-
ingi?
„Auðvitað vonumst við til þess að niðurstöð-
urnar geti að einhverju leyti nýst hópum sem
eru mjög berskjaldaðir í erfiðum aðstæðum.
Þær geti hjálpað heilbrigðiskerfinu og heil-
brigðisstarfsmönnum að sjá hvar þarf helst að
veita hjálpina. En það gæti verið svolítill tími í
það. Ef við fáum óyggjandi svar er þetta oft
lengri leið en maður myndi vilja. Maður er
stundum bráður og vill fá einhverja niðurstöður
sem gagnast fólki strax. En maður lærir þegar
maður er í vísindum að bíða og skilur líka að
þróun þekkingar tekur rosalega langan tíma og
enn lengri tíma tekur að sannreyna ný inngrip
eða íhlutanir.“
Inn í rannsóknina sem nú stendur yfir tengj-
ast nokkrir leggir. Þar á meðal gögn frá Svíþjóð
en Unnur hefur, frá því hún starfaði sem vís-
indamaður í Svíþjóð, verið ein þeirra sem fylgst
hafa með afdrifum Svía sem lentu í flóðbylgj-
unni í Suðaustur-Asíu árið 2004. 16.000 Svíar
voru þá staddir þar og um 500 þeirra létust.
Fylgst hefur verið með hvernig þeim hefur reitt
af andlega og nú 13 árum síðar verður erfðaefni
þeirra líka skoðað.
„Þetta var hópur sem lenti í svipuðu áfalli á
sama tíma og það sem var sérstakt var að hann
kom heim á óskemmd heimili, því heilsufar eftir
náttúruhamfarir ræðst mikið til af umhverfis-
þáttum; þú átt ekkert. Við höfum séð að það er
ákveðið hlutfall þessa hóps, 16-17% sem er alltaf
með mikil einkenni áfallastreituröskunar.“
Þá er það hópurinn hérlendis; konur sem fara
í krabbameinsskoðun sem verður boðið að taka
þátt þar sem ætlunin er að skoða ofbeldissögu
þeirra sérstaklega en hátt hlutfall íslenskra
kvenna hefur orðið fyrir einhvers konar ofbeldi.
„Við viljum skilja á nákvæmlega sama hátt
hvað ræður því að sumar konur sem hafa orðið
fyrir ofbeldi á lífsleiðinni virðast vera við al-
gjörlega sambærilega heilsu og kynsystur
þeirra á svipuðum aldri sem hafa ekki lent í
neinu slíku en heilsufar annarra er mjög slæmt.
Þar er um að ræða áföll af mannavöldum en þau
skapa oft mjög mikil einkenni. Þriðji leggurinn
eru svo þær gagnaskrár sem við eigum á Íslandi
um heilsufar Íslendinga, erfðaupplýsingar sem
við eigum innan Íslenskrar erfðagreiningar sem
við tengjum við upplýsingar úr heilbrigðis-
gagnagrunnum. Þar skoðum við meðal annars
af hverju sumir missa heilsu mjög fljótt eftir
ástvinamissi á meðan aðrir virðast halda sínu
heilsufari nokkuð góðu.“
Gæti næstum unnið launalaust
Unnur hefur mikla ástríðu fyrir rannsóknunum
og segist jafnvel ekki hugsa um þetta sem starf,
heldur hálfgerða köllun.
„Þetta er nánast eins og ég upplifi marga
listamenn, þeir bara geti ekki annað en sinnt list
sinni. Mér hefur alltaf fundist starfið sjálfverð-
launandi og þótt það sé voða gott að fá laun líka
held ég svei mér þá að ég myndi stundum
drusla mér í gegnum sumt af þessu án þess að
fá borgað fyrir það. Kannski er ákveðið keppn-
isskap sem maður hefur. Þessar spurningar
sem ég hef alla tíð leitast við að svara urðu af-
gangs í vísindunum. Ég vil sýna fram á með
hætti raunvísinda að tengsl áfalla við sjúk-
dómsáhættu eru raunveruleg,“ segir Unnur og
bætir við að hún sé sannarlega ekki ein að störf-
um í þessu, það sé liðin tíð að brjálaði vísinda-
maðurinn sé einn að uppgötva hluti, besta rann-
sóknarvinnan sé unnin í hópi.
Er vísindasamfélagið sterkt á Íslandi?
„Við höfum frábærar forsendur á Íslandi,
með lifandi rannsóknarstofur; eldfjöll sem
gjósa, jökla, eigum erfðaupplýsingar um heila
þjóð og við höfum unnið mikil afrek. En ég veit
ekki hversu vel það hefur skilað sér til almenn-
ings. Ef ég ber okkur saman við þau lönd sem
ég hef búið í einblínum við fyrst og fremst á
menninguna og ég sé það í skólastarfi til dæmis
hjá börnum. Þegar ég bjó í Bandaríkjunum fór
miklu meira fyrir vísindum í uppeldi barnanna.
Ég er því ekki viss um að við berum skynbragð
á að meta vísindin og það er slæmt fyrir þá
krakka sem hafa sérstakt nef fyrir þeim því
jarðvegurinn er ekki jafnfrjór. Maður sér þetta
líka í uppeldi ráðamanna, þar er ekki veðjað á
nýsköpun eða vísindi. Vissulega er frábært að
ýmislegt annað kemur í staðinn, tónmennt upp
eftir öllum aldri, en það þyrfti að búa þannig um
að börn sem hafa áhuga á vísindum geti farið í
þá átt.“
Morgunblaðið/Golli
Unnur A. Valdimarsdóttir hefur vakið mikla athygli fyrir rannsóknir sínar á áhrifum streitu og áfalla á heilsufar. Nú skoðar hún
tengsl erfða og getu okkar til að halda heilsu eftir áföll. Áföll geta haft margs konar áhrif á uppkomu og framgang sjúkdóma.
„Í rannsóknum sem eru svo í farvatninu erum
við að sjá að streita hefur líka töluverð áhrif á
þróun sjálfsofnæmissjúkdóma af ýmsu tagi,“
segir Unnur Anna Valdimarsdóttir prófessor.
4 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7.5. 2017
’
„Við viljum skilja á nákvæmlega sama hátt hvað ræður
því að sumar konur sem hafa orðið fyrir ofbeldi á lífsleið-
inni virðast vera við algjörlega sambærilega heilsu og kynsyst-
ur þeirra á svipuðum aldri sem hafa ekki lent í neinu slíku en
heilsufar annarra er mjög slæmt.“
Unnur Anna Valdimarsdóttir
INNLENT
JÚLÍA MARGRÉT ALEXANDERSDÓTTIR
julia@mbl.is