Dagblaðið Vísir - DV - 05.10.2018, Qupperneq 57

TÍMAVÉLIN 575. október 2018„Mikil ólga
var á vinnu-
markaði, verkföll
og slagsmál nær
daglegt brauð
Félagslegt
raunsæi
V
erðmæti verða
ekki aðeins metin í
krónum og aurum og
er sá listræni arfur
sem spratt upp úr kreppunni
dæmi um það. Félagslegt
raunsæi er heitið sem hefur
verið notað til að ramma inn
þau skáld sem spruttu upp á
þessum tíma. Þau reyndu að
lýsa brauðstriti almennings á
sem raunsæjastan hátt út frá
sjónarhóli stéttabaráttunnar.
Nóbelsskáldið Halldór
Laxness var stærsta afurð
stefnunnar hér á landi. Á
meðal annarra höfunda má
nefna Jóhannes úr Kötlum og
Stein Steinar. Verk þeirra eru
rammpólitísk en jafnframt
greinandi fyrir þær þjóðfé-
lagsbreytingar sem áttu sér
stað á þessum tíma þegar
sveitasamfélagið var að líða
undir lok.
Salka Valka eftir Laxness
kom út árið 1931 og Rauður
loginn brann eftir Stein Stein-
ar árið 1934. Bæði tímamóta-
listaverk sem eru innblásin af
sósíalisma. Áhrif stefnunnar
vörðu hér á landi allt til ársins
1950 eða þar um kring. n
ALLUR ÓÞARFI BANNAÐUR
n Innflutningshöft sem vörðu í áratugi
I
nnflutningshöft voru ekki ný af
nálinni á Íslandi þegar kreppan
mikla læddist hingað árið 1930.
Allt frá upphafi fyrri heimsstyrj-
aldar árið 1914 höfðu gjaldeyris- og
innflutningstakmarkanir verið virkar.
En árið 1930 hríðféll verð á útflutn-
ingsvörum Íslands og brugðu stjórn-
völd þá á það ráð að takmarka allan
innflutning á „óþarfa varningi.“
Þann 3. október árið 1931 setti
ríkis stjórn Framsóknarflokksins
reglugerð um að skilaskyldu gjaldeyr-
is til banka. Þann 23. sama mánaðar
var sett reglugerð í atvinnumálaráðu-
neytinu um innflutningsbann sem
heimilt var samkvæmt eldri lögum.
Sem dæmi um óþarfa sem bann-
að var að flytja inn mátti nefna kjöt,
smjör, fisk, ávexti, brauð, sælgæti,
ilmvötn, hljóðfæri, grammófón-
plötur, málverk, bifreiðar, skófatn-
að, tilbúinn fatnað, silki, kvikmyndir,
tóbak, skartgripi, sápu, húsgögn og
margt fleira. Listinn var reyndar svo
langur að fljótlegra væri að telja upp
hvað var ekki á honum. Á þessu eina
ári hafði innflutningur reyndar þegar
hrunið um þriðjung, úr 60 milljónum
í 40.
Stjórnin fylgdi þessu eftir og var
kaupmönnum gert skylt að gefa sér-
stakri innflutningsnefnd nákvæmar
skýrslur á birgðastöðu þeirra af fram-
an töldum vörum. Brot gegn bann-
inu gat varðað sektum allt að 100
þúsund krónum. En hægt var að fá
undanþágur að vissum skilyrðum
uppfylltum.
Kreppan varði hér út áratuginn
en árið 1939 var nær helmingur
varningsins settur á svokallað-
an frílista og undanþeginn banni.
Þegar stríðið skall á og Bretar her-
námu landið voru höftin fljótlega
hert aftur. Haftastefnan markaði
næstu áratugi og landsmenn þurftu
að fylla út skömmtunarmiða til að
kaupa sér gúmmístígvél eða spari-
glös svo að dæmi séu tekin. Á sjötta
áratugnum slaknaði á höftunum og
árið 1960 voru um 60 prósent inn-
flutnings gefin frjáls. n
HANNIBAL RÆNT Í BOLUNGARVÍK
nBátsmennirnir handteknir
V
estfirðir voru sá staður þar
sem kreppan beit hvað
sárast og því brýnt að
samstaða verkafólks væri
traust. Í Bolungarvík gekk hins
vegar illa að koma saman verka-
lýðsfélagi og var Hannibal Valdi-
marsson loks fenginn til þess árið
1931. Það gekk hins vegar ekki bet-
ur en svo að Hannibal var tekinn
höndum og fluttur nauðugur úr
bænum.
Hannibal, síðar þingmaður og
ráðherra, var verkalýðsforingi á
Ísafirði í þá daga. Vorið 1931 varð
hann við beiðni Verkalýðssam-
bands Vestfjarða um að stofna fé-
lag á Bolungarvík og bjó hann hjá
Guðrúnu systur sinni á meðan.
Hann tók sinn tíma, ræddi við
fólk og sá að mikil örbirgð var á
staðnum en heimamenn voru
þó tvístígandi við að stofna félag.
Fólki var hreinlega hótað upp-
sögnum ef það byndist slíkum
samtökum.
Loks voru fundir haldnir í maí
með liðsinni Sveins Halldórs sonar
skólastjóra og séra Páls Sigurðs-
sonar. En andstæðingar mættu á
fundinn og var mönnum nokkuð
heitt í hamsi. Síðar í mánuðin-
um var félagið hins vegar stofn-
að þó að stofnfélagarnir væru ekki
margir.
Ekki var fallist á launakröfur fé-
lagsmanna um haustið og taxtinn
langt frá því að tryggja fólki lífs-
viðurværi. Boðað var því til verk-
falls um vorið. Eftir nokkurra daga
verkfall gáfust atvinnurekendur
upp og sömdu við hið nýstofn-
aða félag og fékk það þar með lög-
mæti. En illindunum linnti hins
vegar ekki og var til dæmis safn-
að undirskriftum til að reyna að
fá séra Pál til að segja af sér. Tveir
ungir atvinnurekendur, Bjarni
Fannberg og Högni Gunnarsson,
höfðu neitað að undirrita samn-
ingana og um vorið mögnuðust
illdeilurnar í bænum.
Spyrnti við fótum alla leiðina
Hannibal, sem hafði farið aftur
heim, kom til Bolungarvíkur þann
26. júní árið 1932 til að fylgjast
með framgangi mála og aðstoða ef
hann gæti. Hannibal kom að landi
ásamt Karlakór Ísafjarðar, sem
ætlaði að syngja þar í bænum um
daginn, og hann fór rakleiðis heim
til félaga síns að þiggja kaffi. Þegar
kaffið var komið á borðið kom stór
hópur manna og barði að dyrum.
Fyrir hópnum fór Högni Gunnars-
son og spurði um Hannibal.
Þegar Hannibal gekk að dyrum
sagði Högni honum að það biði
hans bátur við öldubrjótinn. Búið
væri að ákveða að senda hann aft-
ur til Ísafjarðar. Hannibal sagðist
ætla að hlýða á kórinn og yrði því
ekki haggað. Þegar hann ætlaði
aftur inn til að ljúka við kaffið sagði
Högni: „Bjartur, hrintu honum
út!“ Var þá maður hinum megin
við hann sem hrinti honum út úr
húsinu. Urðu þá nokkrar ryskingar
en Hannibal var loks nauðug-
ur fluttur burt. Í kæru til lögreglu
sagði Hannibal:
„Spyrnti ég við fótum alla leið
út götuna og er á brjótinn kom, var
mér hótað því, að mér yrði kastað
í sjóinn, ef ég sýndi mótþróa. Var
mér síðan hrint niður í bátinn
og var það nokkuð fall. Var síðan
haldið af stað og mér haldið, með-
an farið var frá brjótnum.“
Þegar í Ísafjarðarhöfn var kom-
ið snerist taflið þó við og voru báts-
mennirnir handteknir á staðnum.
Héldu síðan 40 Ísfirðingar með
Hannibal í broddi fylkingar yfir til
Bolungarvíkur og bjuggust jafnvel
við ryskingum við heimamenn.
Varð þó ekki af þeim heldur var
öflugur fundur haldinn í bænum
um kvöldið og nokkru síðar gengu
bæði Högni og Bjarni að samning-
um. n
Halldór Laxness
Afurð félagslegs raunsæis.
Spegillinn 1948 Grín hent að
skömmtunarkerfinu.
„Bjartur, hrintu
honum út!
Landspítali, útvarp og strætó
Mikil ólga var á vinnumarkaði,
verkföll og slagsmál nær daglegt
brauð. En þrátt fyrir það var sam-
takamáttur þjóðarinnar það sterk-
ur að mörgum af helstu þjóðþrifa-
verkefnum aldarinnar var hrundið
af stað.
Í desember árið 1930 var
Landspítalinn opnaður við Hring-
braut. Sama ár hófust útsendingar
Ríkisútvarpsins og Austurbæjar-
skólinn, einn sá fullkomnasti á
Norðurlöndum, var opnaður. Ári
síðar hófu Strætisvagnar Reykja-
víkur að keyra um borgina, átta
vagnar alls, og fyrsta dagheimil-
ið var opnað fyrir börn. Húsnæðis-
skorturinn minnkaði í Reykja-
vík þegar verkamannabústaðirnir
við Hringbraut voru fullgerðir árið
1932 og sama ár var vegurinn á milli
Reykjavíkur og Akureyrar akfær
fyrir bifreiðar.
Einhverjar mestu umbætur
verkafólks, almannatryggingarnar,
voru gerðar árið 1936, líkt og skóla-
skylda sjö ára barna en ári áður
hafði áfengisbanninu verið aflétt.
Afþreying borgarbúa jókst til muna
árið 1937 þegar Sundhöll Reykja-
víkur var fullkláruð.
Það sem vantaði hins vegar var
næg atvinna og bættur efnahagur.
Það kom með Bretanum vorið 1940,
hálfu ári eftir að hildarleikurinn í
Evrópu hófst. Þúsundir dáta komu
til landsins og þurftu að koma upp
aðstöðu fyrir sig og hertól sín. Hús,
vegir, brýr og flugvellir þurftu að
rísa á mettíma og Íslendingar gátu
fengið vel borgað fyrir það. n
Bátsmenn Handteknir á Ísafirði eftir mannránið.
Hannibal Valdimarsson. Þingmaður
og ráðherra.