Heimsmynd - 01.03.1990, Blaðsíða 70

sem var kennari og vinur systkinanna
Huldu og Valtýs.
Valtýr og Hulda
systir hans.
Ólafur Davíðsson,
Blaðið, sem tæplega nokkur íslendingur telur sig
mega án vera, er að langsamlega mestu leyti beint
eða óbeint verk Valtýs Stefánssonar . . . Valtýr
Stefánsson gerði Morgunblaðið að risa íslenskra
blaða og Morgunblaðið er lifandi sönnun þess að
sjálfur var hann risinn í hópi íslenskra blaða-
manna.“ Pannig skrifaði Ólafur Thors forsætis-
ráðherra við andlát Valtýs árið 1963. En hver var
þessi Valtýr? í raun var hann búfræðingur að
mennt og alinn upp á nafntoguðu fræða- og skóla-
heimili á Möðruvöllum í Hörgárdal og síðan á
Akureyri. Að honum stóð þekkt skagfirsk ætt,
Heiðarætt, og Valtýr hafði tekið í arf lifandi
áhuga á stjórnmálum, þjóðfræðum og náttúru landsins en hug-
ur hans stóð alla tíð til ræktunarmála. Hvað olli því að hann
tók við ritstjórn þess blaðs sem illgjarnar tungur kölluðu
danska Mogga og gerði það að slíku stórveldi í íslensku þjóð-
lífi?
RÆKTUNARMAÐUR RITSTJÓRI
KAUPMANNAMÁLGAGNS
Eins og mörgum er kunnugt var Morgunblaðið stofnað árið
1913 af Vilhjálmi Finsen sem gerði það strax að lifandi og út-
breiddu fréttablaði. Hann hafði engan áhuga á að binda blað-
ið í neinar flokksviðjar. Meðeigandi hans var Ólafur Björns-
son í ísafold en svo gerðist það árið 1919 að Vilhjálmur neydd-
ist til að selja sinn hlut í blaðinu félagi kaupmanna í Reykjavík
sem ætluðu að nota það sem auglýsingamiðil og pólitískt mál-
gagn gegn vaxandi styrk jafnaðar- og samvinnumanna í land-
inu. Félagið hét Árvakur. Margir kaupmannanna báru erlend
ættarnöfn (svo sem Fenger, Proppé, Jensen-Bjerg, Jacobsen,
Copland, Zimsen, Nathan, Olsen og Claessen) og það var til-
efni nafngiftarinnar danski Moggi. En blaðið gekk ekki vel á
næstu árum og ljóst varð að uppstokkunar var þörf. Utgáfu-
stjórn Morgunblaðsins ákvað í ársbyrjun 1924 að ráða sem rit-
stjóra ungan lögfræðing, sem hafði haft nokkur afskipti af
pólitík og skrifað greinar undir dulnefni. Hann hét Jón Kjart-
ansson. Sá átti góðan vin sem hann hafði kynnst á Mensu,
mötuneyti stúdenta á horni Lækjargötu og Austurstrætis. Jón
setti það sem skilyrði fyrir því að taka við ritsjórastöðunni að
vinurinn yrði líka ráðinn ritstjóri. Þessi vinur var Valtýr Stef-
ánsson sem hafði reyndar verið orðaður við Framsóknarflokk-
inn og meðal annars skrifað erlendar fréttir í Tímann. Auk
þess var hann eigandi búnaðarblaðsins Freys. Þannig varð
hinn ungi búfræðingur og ræktunarmaður ritstjóri málgagns
kaupmanna í Reykjavík og áður en yfir lauk varð hann aðal-
eigandi Morgunblaðsins, var um síðir talinn eiga um 40 pró-
sent hlutabréfa í blaðinu. Margir ættmenna hans og tengda-
manna hafa síðan komið við sögu Arvakurs, Morgunblaðsins
og íslenskra stjórnmála.
Valtýr Stefánsson var af þjóðþekktri stjórnmálaætt. Faðir
hans var Stefán Stefánsson skólameistari og náttúrufræðingur
sem setið hafði á þingi um alllangt skeið en var látinn þegar
hér var komið sögu. En föðurbróðir Valtýs var hinn víðfrægi
klerkur í Vigur, séra Sigurður Stefánsson, sem sat að mestu
óslitið á Alþingi á árunum 1886 til 1923. Báðir voru þeir bræð-
ur Valtýingar um og upp úr aldamótum og síðar í Sjálfstœðis-
flokknum gamla. Og reyndar kemur Valtýr Guðmundsson,
sem valtýskan er kennd við, mjög við sögu þessarar fjöl-
skyldu. Hann ólst upp á næsta bæ við þá bræður og var eins
konar fóstbróðir Stefáns Stefánssonar. Þaðan kemur nafnið á
Valtý Stefánssyni. Valtýr Guðmundsson var enn á lífi sem há-
skólakennari í Kaupmannahöfn þegar nafni hans tók við rit-
stjórn Morgunblaðsins og að sögn þess síðarnefnda var það
ekki síst að ráðum hans að hann ákvað að taka við ritstjórn-
inni. Þannig var valtýskan enn að verki með nokkrum hætti í
íslenskum stjórnmálum árið 1924.
HEIÐARÆTTIN - TVEIR SKAPFERLISÞÆTTIR
En hver er þá þessi ætt Valtýs Stefánssonar? Hún er kennd
við bæinn Heiði í Gönguskörðum undir Tindastóli í Skaga-
firði. Þar bjuggu á síðustu öld hjónin Stefán Stefánsson (1829-
1910) og Guðrún Sigurðardóttir (1831-1903). Þau voru mjög
ólík að skapferli og má sjá eðlisþætti skiptast á í afkomendum
þeirra, annars vegar ör lund og gáski, hins vegar djúp alvara.
Stefán var ákafamaður og örgeðja, fljótur til reiði og ekki síð-
ur til sátta. Hann var búsýslumaður mikill og hélt hjúum sín-
um og börnum svo mjög til vinnu að jaðraði við þrældóm. Til
dæmis var Sigurður sonur hans, síðar Vigurklerkur, gjörður
að beitarhúsamanni strax eftir fermingu, og varð að dúsa þar
fjarri öllu mannlífi vikum og mánuðum saman. Sjálfur sagði
hann að þetta hefði haft mikil áhrif á lundarfar sitt. Hann
varð dulur í skapi, heldur óþjáll á þeim árum og ekki mann-
blendinn. Að öðru leyti var Stefán á Heiði hinn mesti fram-
faramaður, beitti sér fyrir samgöngubótum, sundkennslu og
skólahaldi, og mátti í aðra röndina ekkert aumt sjá, var gjöfull
til fátækra. Hann var ofsafenginn rétttrúnaðarmaður og vildi
gera syni sína að prestum. Það rættist þó aðeins um annan
þeirra. Hann sendi þá til mennta, sem var ekki lítið afrek af
venjulegum bónda um þær mundir, og ennfremur stuðlaði
hann að því að fátæka stráknum í Heiðarseli var komið í
skóla. Það var fyrrnefndur Valtýr Guðmundsson. Guðrún,
70 HEIMSMYND