Litli Bergþór - dec. 2018, Side 52

52 Litli-Bergþór
Krossinn
Öldum saman voru vistráðin vinnuhjú fjölmenn stétt í sveitum
landsins. Þau voru að jafnaði ráðin til ársvistar í senn og skiptu
því margir oft um dvalarstað. Sjaldgæfara mun hafa verið að
vinnufólk væri langdvölum hjá sömu húsbændum, þá hefur
vistin líklega þótt góð og húsbændurnir hafa ekki heldur talið
sér hag í að breyta til. Í þeim hópi vinnuhjúa var Lárus Jónsson
(1862 – 1937), oft kenndur við Tungufell í Hrunamannahreppi.
Hann var vinnumaður alla starfsævina og var langdvölum á
sömu bæjum. Í Tungufelli var hann um árabil undir lok 19.
aldar, fyrst hjá hjónunum Bjarna Jónssyni og Katrínu Jónsdóttur
sem buggu þar 1860-1892 og síðan hjá dóttur þeirra Sunnevu og
tengdasyni Guðna Þórarinssyni 1892 – 1897.1
Lárus var ekki hjónabandsbarn og hefur varla átt margra kosta
völ þegar hann óx úr grasi. Móðir hans hét Kristín Einarsdóttir,
fædd árið 1825 í Grindavík2 og alin þar upp en var komin 15 ára
gömul í vinnumennsku að Hvítárholti í Hrunamannahreppi. Þar
var hún vinnukona í nokkur ár og síðan lengst af ævinnar víðar í
hreppnum. Faðir Lárusar var kvæntur maður, Jón Guðmundsson
bóndi í Minni-Mástungum í Gnúpverjahreppi.3 Hann féll frá áður en Lárus varð ársgamall svo að þaðan
hefur engan styrk verið að hafa við uppeldi drengsins. Lárus átti tvær eldri hálfsystur samfeðra, Margréti
húsmóður á Minna-Núpi og Sigríði.4
Þegar manntal var tekið árið 1870 var
Lárus 7 ára niðursetningur á Kotlaugum í
Hrunamannahreppi hjá ungum hjónum, Jóni
Einarssyni og Svanhildi Þórarinsdóttur sem
bjuggu þar 1869 – 1893. Kristín móðir Lárusar
var þá vinnukona á Ísabakka. Hún giftist ekki
og eignaðist ekki fleiri börn. Hún var síðustu
æviárin á Laugum í Hrunamannahreppi. Þar
var hún 77 ára þegar manntal var tekið 1901
og „vinnur fyrir sér með styrk sonar síns“.
Kristín dó á Laugum 85 ára gömul árið 1910.5
Líklega hefur Lárus Jónsson átt betri daga í
uppvextinum á Kotlaugum en niðursetningar
almennt. Eins og fram kemur hér á eftir varð
hann ágætlega skrifandi og kunni nokkuð
fyrir sér í reikningi. Svo er að sjá að hann hafi
notið tilsagnar í þessum greinum, a.m.k. til
jafns við börn almennt á þeim tíma. Hann var
1 Manntal 1890 . (Tilvísunum í manntöl (á manntal.is) er annars sleppt sé tilvitnun í meginmáli.)
Árnesingar I. Hrunamenn 1. bindi. (Ritstj. Þorsteinn Jónsson). Rvk, 1999. Bls. 81 – 83.
2 Járngerðarstaðaætt : Niðjatal Jóns Jónssonar á Járngerðarstöðum í Grindavík. 1. bindi. Ættfræðistofa
Þorsteins Jónssonar tók saman. Þjóðsaga, 1993. Bls. 16.
3 Járngerðarstaðaætt. 1. bindi. Bls. 16.
4 Sigurður E. Hlíðar. Nokkrar Árnesingaættir. Reykjavík 1956. Bls. 21-24.
5 Járngerðarstaðaætt. 1. bindi. Bls. 16. Á Laugum er Kristín í skjóli fólks úr fjölskyldunni sem hún var fyrst hjá í
Hvítárholti og hafði alið upp Lárus son hennar á Kotlaugum. Hjónin á Laugum, Þorbjörg Einarsdóttir frá Kotlaugum og
Jón Einarsson voru náskyld, systkinabörn í báðar ættir.
Tungufell 1896. (Hluti teikningar eftir Daniel Bruun). Eftirtalin hús snúa
stöfnum fram (7): Bæjardyr, baðstofa, smiðja, skemma og hesthús. Aftar voru
eldhús og búr. Vestar eru fjós (6) og við hliðina á því „vatnshús“ (5) eins og D.B.
kallaði það. Framan við bæinn er kirkjan (8) í kirkjugarðinum. Á dreif í túninu
sjást ærhús (2), fjárrétt (3) sauðahús og hrútakofi (4), hrútakofi (10), tótt af
lambhúsi (11), lambhús með hlöðu (12). Sunnan við bæinn eru tveir kálgarðar
og fremst tótt af lambhúsi (9). (Úr Íslenskt þjóðlíf í þúsund ár, mynd á bls.
327.)
Lárus Jónsson, líklega um 1920.
Páll M Skúlason: