Fréttablaðið - 12.03.2016, Page 92

haustið undir leikstjórn höfundar-
ins. Þetta var áttunda leikrit Ibsens
og líkt og í sumum eldri verka hans
voru hin dramatísku átök byggð
í kringum ástarþríhyrning: Kven-
hetjan er fangi í dauflegu hjóna-
bandi en dreymir um að eyða lífinu
með öðrum manni sem hún getur
bæði litið upp til og elskað. Leik-
ritið hlaut afar góðar undirtektir
þegar það var frumsýnt og hefur
verið sett upp víða um heim allar
götur síðan. Það var sýnt í Reykja-
vík árið 1892 og kom jafnhliða út á
bók í þýðingu Indriða Einarssonar
og Eggerts Ó. Brím en fékk köflótta
dóma hérlendis.
Víkingarnir segir frá ástum og
örlögum norskra fóstbræðra, Sig-
urðar og Gunnars, sem uppi eru á
tíundu öld. Forsaga atburðanna á
sviðinu er sú að þeir sigla til Íslands
í leit að ævintýrum. Þar hitta þeir
landnámsmanninn Örnólf úr Fjörð-
um sem flúið hefur ofríki Haraldar
hárfagra í Noregi. Á hann sjö syni
og dótturina Dagnýju. Með honum
elst einnig upp kvenskörungurinn
Hjördís sem hefur svarið að eiga
þann mann sem drepur hvítabjörn
sem hún á. Sigurður vinnur þá dáð
í skjóli nætur en lætur líta út fyrir
að Gunnar hafi drepið björninn.
Í kjölfarið nema þeir fóstbræður
konurnar á brott. Gengur Hjördís að
eiga Gunnar og flytja þau til Háloga-
lands í Norður-Noregi þar sem hann
verður hersir. Sigurður kvænist
hins vegar Dagnýju og leggjast þau
í víking en vinátta þeirra fóstbræðra
kólnar í kjölfarið.
Vel hæft, Hjördís!
Þegar fyrsti þáttur verksins hefst
hefur Örnólfur komið siglandi til
Hálogalands ásamt sonum sínum til
að endurheimta konurnar úr hönd-
um þeirra fóstbræðra. Á sama tíma
tekur Sigurður þarna land ásamt
Dagnýju og mönnum sínum, án þess
að vita að Gunnar og Hjördís séu
búsett á þessum slóðum. Leikritið
lýsir samskiptum þessara þriggja
hópa næstu daga. Smám saman
kemur í ljós að Hjördís og Sigurður
líta hvort annað girndaraugum en
þyrftu að ryðja mökum sínum úr
sá síðarnefndi fer með ófriði að bæ
þeirra Hjördísar. Kára grunar að
hún beri ábyrgð á þessum ófriði. Það
er ekki staðfest í verkinu en kemur
heim og saman við persónulýsingu
Hjördísar að öðru leyti. Uppvöxtur
stúlkunnar á heimili banamanns
föður síns hefur hert skap hennar
og henni gremst ítrekað að Gunnar
skuli ekki sýna af sér meiri garpskap
en raun ber vitni.
Í aðdraganda leikritaskrifa sinna
las Ibsen Íslendingasögurnar í
dönskum þýðingum. Svo virðist sem
að hann hafi orðið fyrir mestum
áhrifum af Eglu, Laxdælu og Njálu
en að auki studdist hann við ýmis
atriði úr Völsunga sögu. Í rannsókn
frá árinu 1909 gerir norski fræði-
maðurinn Ferdinand G. Lynner
markvissa grein fyrir flestum hlið-
stæðunum milli leikritsins og forn-
sagnanna. Leggur hann áherslu á
efnið úr Völsunga sögu enda er sam-
band þeirra Sigurðar Fáfnisbana og
Gunnars Gjúkasonar við Brynhildi
Buðladóttur þar augljós fyrirmynd
að lýsingu Ibsens á sambandi Sig-
urðar víkings og Gunnars hersis
við Hjördísi. Mig langar hins vegar
að beina sjónum að þeim dráttum í
persónulýsingu Hjördísar sem rekja
má til aðsópsmestu kvenpersónu
Njálu, Hallgerðar langbrókar.
Hvað sýslir þú þar?
Eitt magnaðasta atriði Njálu eru
orðaskipti Hallgerðar og eigin-
manns hennar, Gunnars Hámund-
arsonar, skömmu áður en hann er
drepinn. Hópur vopnaðra manna
situr um bæinn en Gunnar er þar
einn til varnar. Nokkra menn fellir
hann með boga sínum en það syrtir
í álinn þegar óvinirnir hafa undið
þakið af húsinu og einum þeirra
tekist að höggva í sundur boga-
streng hetjunnar. Gunnar mælir þá
til Hallgerðar:
„Fá mér leppa tvo úr hári þínu
og snúið þið móðir mín saman
til bogastrengs mér.“ „Liggur þér
nokkuð við?“ segir hún. „Líf mitt
liggur við,“ segir hann, „því að þeir
munu mig aldrei fá sóttan meðan eg
kem boganum við.“ „Þá skal eg nú,“
segir hún, „muna þér kinnhestinn
og hirði eg aldrei hvort þú verð þig
lengur eða skemur.“ „Hefir hver til
síns ágætis nokkuð,“ segir Gunnar,
„og skal þig þessa eigi lengi biðja.“
Augljóst er að Ibsen hefur hrifist
af þessari senu. Til hennar vísar
hann meðal annars í upphafi þriðja
þáttar leikritsins þar sem Hjördís
situr heima á bæ þeirra Gunnars
hersis og snýr bogastreng en á borð-
inu fyrir framan hana liggja bogi og
örvar. Eiginmaður hennar kemur
þá inn.
Gunnar: Hvað sýslir þú þar?
Hjördís (lítur ekki upp): Sný
bogastreng; sýnist þjer ekki svo?
Gunnar: Bogastreng – úr hári
sjálfrar þín!
Hjördís (brosandi): Mjög taka
þau nú að tíðkast, þrekvirkin; þú
hefir vegið son fóstra míns, og jeg
hefi snúið streng þennan síðan um
apturelding.
Hér slær reyndar saman áhrifum
úr Njálu og Laxdælu. Seinni setning
Hjördísar, sem vísar til dráps Gunn-
ars hersis á einum sona Örnólfs,
bergmálar fleyg orð Guðrúnar Ósvíf-
ursdóttur í síðarnefndu sögunni.
Hún segir við Bolla, eiginmann
sinn, eftir að hann hefur drepið
fóstbróður sinn: „Misjöfn verða
morgunverkin. Eg hefi spunnið tólf
alna garn en þú hefir vegið Kjartan.“
Tak lepp úr hári þínu Hjördís
Síðar í þriðja þætti leikritsins,
þegar Hjördís og Sigurður eru ein
á sviðinu, berst talið aftur að boga-
strengnum sem hún hefur verið að
flétta. Sigurður hefur á orði að hún
geri góð vopn handa manni sínum.
Hjördís svarar því svo: „Eigi handa
Gunnari, heldur gegn þér.“ Hún
bætir svo við að í dagdraumum
sínum hafi hún séð Sigurð koma
siglandi til Hálogalands í þeim til-
gangi að brenna þau Gunnar inni.
„… við stöndum ein uppi; þeir
kveikja í þekjunni úti. Eitt skot af
boga mínum,“ segir Gunnar; „eitt
einasta skot gæti frelsað okkur;“ þá
brestur bogastrengur hans –„tak
lepp úr hári þínu Hjördís, og snú
streng á boga minn; líf mitt liggur
við!“ En jeg rek upp hlátur –„Brenni
þeir, brenni þeir! – lífið met jeg eigi
svo dýrt sem lepp úr hári!“
Leikskáldið nýtir sér hér efnivið-
inn úr Njálu með afar frjálslegum
hætti. Dæmið varpar skýru ljósi á
vinnubrögð Ibsens en þeim má líkja
við klippimyndatækni í myndlist
eða endurhljóðblöndun (remix) í
tónlist. Þess má geta að Þorleifur
Örn Arnarsson og Mikael Torfason
beittu á köflum áþekkri aðferð í
sinni úrvinnslu á Njálu.
Hallgerður og Hedda
Margir sem fjallað hafa um víkinga-
leikrit Ibsens í seinni tíð telja að
verkið hafi aðeins bókmenntasögu-
legt gildi fyrir þá sem vilja kanna
þróun hans sem leikritaskálds. Lýs-
andi eru ummæli eins af ævisagna-
riturum hans, Michaels Mayer: „Vík-
ingarnir á Hálogalandi er kostuleg
bókmenntaleg eftiröpun sem felur
í sér […] kjarna þess sem átti, þrjátíu
árum síðar […], eftir að verða eitt af
snjöllustu leikritum Ibsens.“ Verkið
sem Mayer vísar til er Hedda Gabler.
Mayer bendir á hliðstæður milli
persóna og samtala í Heddu Gabler
og Víkingunum sem eru álíka aug-
ljósar og hliðstæðurnar milli síðar-
nefnda verksins og Njálu. Rétt eins
og Hjördís er Hedda gift manni sem
hún fyrirlítur. Báðar láta sig dreyma
um ástríðufullt líf með fyrrum
félaga eiginmannsins en enda á því
að senda þann mann í dauðann og
taka eigið líf. Unnt er að líta svo á að
Hedda sé af þriðju eða fjórðu kyn-
slóð eftirminnilegra kvenskörunga
í norrænum bókmenntum en meðal
formæðra hennar eru þær Hjördís
og Hallgerður langbrók.
Já, við erum að hefna okkar fyrir það að þeir reyndu að ræna Snorra Sturlusyni. Við tökum Ibsen í gíslingu,“ segir Þorleifur Örn Arnarsson leikstjóri í nýlegu blaðavið-
tali. Þar kemur fram að þeir
Mikael Torfason rithöfundur
hyggjast halda áfram því samstarfi
sem nýlega bar ávöxt í umtalaðri
uppfærslu á Njálu í Borgarleikhús-
inu. Nýja verkefnið snýst um að
flétta saman tveimur af þekktari
leikritum Henriks Ibsen, Villi-
öndinni og Fjandmanni fólksins,
og setja afraksturinn á svið 2017 á
árlegri Ibsen-hátíð í norska þjóð-
leikhúsinu.
Sú aðferð að blanda saman
tveimur eða fleiri verkum í einni
leiksýningu kann að virðast bæði
einkennileg og óvenjuleg en svo
merkilega vill til að Ibsen er meðal
þeirra leikritahöfunda sem hafa
lagt þetta fyrir sig. Það gerði hann
um miðja nítjándu öld í leikritinu
Víkingarnir á Hálogalandi (Hær-
mendene på Helgeland) en það
er um leið eitt elsta dæmi þess að
Njáls saga hafi ratað á borgaralegt
leiksvið.
Sígildur ástarþríhyrningur
Snemma árs 1857 fullyrti Ibsen í
fyrir lestri að Íslendingasögurnar
væru ekki heppilegur efniviður fyrir
þá sem fengjust við nútímaleikrit-
un. Samt liðu bara nokkrar vikur þar
til hann hófst handa við að skrifa
Víkingana. Fullskrifað kom verkið
út vorið 1858 og var frumsýnt um
Hugrás
VefriT HugVíSindaSViðS
HáSkóla íSlandS
Fræðandi samstarf
Fréttablaðsins og Hugrásar
Fréttablaðið birtir aðra hverja helgi
grein á vegum Hugrásar eftir fræði-
menn og -konur. Greinarnar birtast
einnig á vefnum og stundum í lengri
og ítarlegri útgáfu.
Heimildaskrá visir.is og hugras.is
Þegar Ibsen tók
Hallgerði í gíslingu
Jón Karl Helgason prófessor í íslensku- og menningardeild HÍ leiðir
líkur að því að Hedda Gabler eftir Ibsen eigi andlega ætt sína að
rekja til Hallgerðar langbrókar enda var norska stórskáldið mikill
unnandi Íslendingasagna og sótti sitthvað í þann sagnabrunn.
norska leikskáldið Henrik ibsen.
Í aðdraganda
leiKritasKrifa
sinna las ibsen
Íslendingasögurnar
Í dönsKum þýðingum.
vegi til að láta rómantíska drauma
sína rætast. Hjördís ýtir undir óvild
milli þeirra fóstbræðra og um tíma
er útlit fyrir að þeir berjist en verk-
inu lýkur fremur óvænt á því að hún
spennir boga sinn og skýtur Sigurð
í brjóstið. Hún hyggst síðan svipta
sig lífi svo að þau tvö geti orðið sam-
ferða til Heljar. „Vel hæft, Hjördís!“
stynur Sigurður um leið og hann
fellur en bætir við að hann hafi á
víkingaferðum sínum tekið kristni,
þannig að honum sé ætlaður annar
áfangastaður en henni. „Jeg trúi á
Hvítakrist; Aðalsteinn konungur
hefir kennt mér að þekkja hann; og
upp til hans fer jeg nú.“
Til mótvægis við þessi dramatísku
sögulok fléttar Ibsen inn í verkið
fáfengilegum deilum Gunnars við
bóndann Kára sem enda á því að
Úr uppfærslu Borgar-
leikhússins á leikgerð
Þorleifs arnar arnars-
sonar og Mikaels Torfa-
sonar á njálu.
ljóSMynd/gríMur BjarnaSon
1 2 . m a r s 2 0 1 6 L a U G a r D a G U r40 H e L G i n ∙ F r É T T a B L a ð i ð