Fréttablaðið - 12.03.2016, Blaðsíða 96

Jónas Jónsson frá Hriflu er mögulega áhugaverðasti ein-staklingur íslenskrar stjórn-málasögu tuttugustu aldar. Hann varð einna fyrstur til að átta sig á því að eftir því
sem lok sjálfstæðisbarátt-
unnar færðust nær, yrði
flokkakerfi sem byggðist á gömlum
væringum í sambandsmálum
Íslands og Danmerkur úrelt. Þess í
stað hlyti að verða til nýtt flokka-
kerfi sem byggði á stéttastjórn-
málum og hefðbundnum hægri/
vinstri víglínum.
Hriflu-Jónas átti því stóran þátt
í að stofna bæði Framsóknarflokk-
inn og Alþýðuflokkinn. Hann var
meðal þeirra fyrstu til að kynna
málstað jafnaðarstefnunnar hér á
landi, en gerðist síðar á ferli sínum
einn hatrammasti andstæðingur
sósíalisma og reyndi að hrekja
yfirlýsta sósíalista úr opinberum
stöðum. Á sama hátt var hann
lengi einn áhrifamesti forystumað-
ur Framsóknarflokksins, en endaði
stjórnmálasögu sína einangraður í
hálfgerðri stjórnarandstöðu í sínum
eigin flokki.
Óhætt er að segja að Jónas hafi
verið maður mótsagna og hvergi
birtust þær betur en í afstöðu hans
til Reykjavíkur. Andstæðingar hans
á mölinni héldu mjög á lofti þeirri
hugmynd að Jónas vildi veg Reykja-
víkur sem minnstan og væri jafnvel
hatursmaður höfuðstaðarins. Og
vissulega lá þingmaður Suður-
Þingeyinga ekki á þeirri skoðun
sinni að óæskilegt væri að Reykja-
vík yxi um of, enda væri mannlífið
til sveita heilbrigðara og þjóðholl-
ara en í sollinum á mölinni.
En á hitt ber að líta að fáir stjórn-
málamenn ef nokkrir létu sig útlit
og bæjarbrag Reykjavíkur jafn miklu
varða. Jónas hafði metnað fyrir hönd
Reykjavíkur sem höfuðborgar og
vildi auka veg þeirra stofnana sem
heima ættu í slíkri borg. Hallgríms-
kirkja, Þjóðleikhúsið og Sundhöllin
voru meðal þeirra mannvirkja sem
Jónas beitti sér fyrir og honum var
sömuleiðis mikið í mun að koma
skrifstofum stjórnarráðsins, Hæsta-
rétti og Alþingi í nýtt og betra hús-
næði. Þannig komst hann að þeirri
niðurstöðu þegar á árum seinni
heimsstyrjaldarinnar að þinghúsið
við Austurvöll væri orðið of lítið
og rétt væri að byggja nýtt, helst
með íbúðum fyrir þingmenn lands-
byggðarinnar.
Aðþrengdur háskóli
Húsnæðismál Háskóla Íslands voru
Jónasi sömuleiðis hugleikin, þótt
samband hans við stofnunina væri
alla tíð stormasamt. Þannig beitti
Jónas sér fyrir setningu laga sem
heimiluðu að ráðist yrði í háskóla-
byggingu, þótt þau lög hefðu í fyrstu
verið orðin tóm þar sem engin fjár-
veiting fylgdi.
Háskóli Íslands var stofnaður
árið 1911 með sameiningu þriggja
embættismannaskóla: Lagaskólans,
Læknaskólans og Prestaskólans.
Þótti sumum hæpið að stofnunin
stæði undir háskólanafninu, enda
nemendur jafnt sem kennarar fáir
og starfsemin að mestu bundin við
fáein laus herbergi í Alþingishúsinu
þar sem þrengslin voru slík að hluti
stúdenta varð að standa í kennslu-
stundum.
Stjórnendur háskólans vildu vita-
skuld fá úrbætur í húsnæðismálum,
en sýndu þó að margra mati óþarf-
lega mikið langlundargeð gagnvart
fjárveitingarvaldinu. Hafa ber þó í
Stigaþrep
forsmánarinnar
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson skrifar
um umdeilt mann-
virki.
… gætu þúSundir manna
riðlaSt þar um úfið og
Svipljótt hraungrýti.
huga að á þessum árum þótti ekki
viðeigandi að opinberir embættis-
menn stæðu í harðri baráttu fyrir
framlögum til stofnana sinna. Að
lokum komst þó skriður á málin
þegar Alþingi samþykkti að veita
Háskólanum einkaleyfi til að reka
peningahappdrætti til að standa
straum af byggingu skólahúsnæðis
vestur á Melum. Guðjón Samúels-
son, húsameistari ríkisins, teiknaði
háskólabygginguna sem tekin var í
notkun á árinu 1940 og átti að full-
nægja allri húsnæðisþörf skólans
til margra áratuga, þótt annað ætti
síðar eftir að koma á daginn.
Á fimmtíu ára afmæli háskólans
árið 1961, kom út saga stofnunar-
innar eftir sagnfræðiprófessorinn
Guðna Jónsson. Í verkinu var að
finna mjög skýra söguskoðun, sem
stjórnendum skólans féll vel í geð.
Samkvæmt henni hafði háskól-
inn frá fyrsta degi notið forystu
ódeigra baráttumanna sem sífellt
unnu að vexti hans og eflingu, þótt
ytri aðstæður og misvitrir stjórn-
málamenn hafi oft gert þá baráttu
erfiða. Í frásögn Guðna er mest gert
úr þætti Alexanders Jóhannessonar
rektors í húsbyggingarmálinu og
honum eignuð sú hugmynd að
fjármagna framkvæmdirnar með
happdrættisfé.
Hljóð úr horni
Hriflu-Jónasi var ekki skemmt.
Hann settist niður og ritaði tíu
greina bálk og birti í Mánudags-
blaðinu, sem um þær mundir var
orðið hálfgert einkamálgagn hans. Í
greinaflokknum fór Jónas um víðan
völl og skaut föstum skotum á nafn-
greinda háskólamenn fyrir ýmsar
sakir – þar á meðal þá menn sem
hann taldi hafa staðið að „Stóru-
bombunni“, þegar reynt var að lýsa
Jónas geðveikan og því óhæfan í
embætti dómsmálaráðherra.
Megintilgangur þessara löngu rit-
gerða var þó að árétta túlkun Jónas-
ar sjálfs á byggingarsögu Háskólans.
Samkvæmt henni tilheyrðu flestir
háskólaprófessorar hinni íhalds-
sömu yfirstétt sem skorti bæði
stórhug og metnað til framkvæmda.
Þess í stað einbeittu stjórnendur
skólans sér fremur að því að finna
leiðir til sparnaðar og niðurskurðar
í samvinnu við ríkisstjórnir íhalds-
manna með fjöldatakmörkunum og
niðurlagningu námsbrauta.
Einungis framfarasinnaðir sam-
vinnumenn höfðu kjarkinn til að
kalla eftir almennilegum úrbótum,
þannig hafi Jónas sjálfur fengið
lögin um háskólabygginguna sam-
þykkt og húsameistarinn Guðjón
Samúelsson látið sér detta í hug
að stofna til happdrættis. Í báðum
tilvikum hafi hreinlega þurft að
dekstra íhaldssama stjórnendur
háskólans til að styðja málefnið.
Er greinaflokkur þessi sem birtist
veturinn 1961-62 hið skemmtileg-
asta lesefni, þótt höfundurinn gangi
langt í túlkunum sér í vil.
Fádæma smekkleysi
Nokkrum árum síðar tók Jónas
þráðinn upp að nýju í Mánudags-
blaðinu. Þar hjó hann í sama kné-
runn með að bygging Háskólans
væri einkum Guðjóni Samúelssyni
og í minna mæli honum sjálfum að
þakka, en að háskólaprófessorar
hafi fremur þvælst fyrir málinu en
hitt. En nú hafði umkvörtunarefn-
unum fjölgað.
Í fyrsta lagi húðskammaði Jónas
borgaryfirvöld í Reykjavík fyrir
þá smekkleysu að heimila bygg-
ingu Bændahallarinnar við Mela-
torg, sem gnæfði yfir háskólabygg-
inguna og spillti ásýnd hennar.
Fengu skólastjórnendur sinn skerf
af skömmum fyrir að hafa ekki náð
að afstýra þessu slysi.
Sýnu verri þótti Jónasi þó frá-
gangur skólalóðarinnar og þá sér-
staklega „stigaþrep forsmánar-
innar“ fyrir framan innganginn að
skólanum. Þar hafi Guðjón Samú-
elsson hugsað sér að risi „… mikill
Ásbyrgishvammur. Skeifulaga
hamar, klæddur hrafntinnu. Í miðri
sléttunni gosbrunnur, Geysir í hvítri
skál eins og íslensk náttúra skapar
víða dásemdir hér á landi. Létt
stigaþrep skyldu liggja lítt sýnileg
frá hlaði háskólans niður að gos-
brunninum.“
Þessi lýsing er í samræmi við
útlitsteikningar Guðjóns að háskól-
anum, þar sem gert var ráð fyrir
þverhníptum og hrafnsvörtum
vegg umhverfis skeifuna. Hefði
hann óneitanlega orðið tignarlegt
mannvirki. Gosbrunnur var einnig
fyrirhugaður og munu hafa verið
gerðar fyrir hann undirstöður, áður
en ákveðið var að koma þar fyrir
styttunni af Sæmundi á selnum eftir
Ásmund Sveinsson.
Frágangur skeifunnar var ekki
talið forgangsmál og sat á hak-
anum á meðan Háskólinn reisti
sér íþróttahús. Þá voru vangaveltur
um hvort nýta mætti svæðið fyrir
grasagarð, sem nýtast myndi Reyk-
víkingum til útivistar en náttúru-
fræðinemum til rannsókna. Var
möguleikinn á þeirri staðsetningu
kannaður alvarlega áður en Reykja-
víkurbær ákvað að velja Laugardal-
inn í staðinn.
Styttuherdeildin
Þegar loks var komið að fram-
kvæmdum höfðu sjónarmið breyst
í háskólanum. Alexander Jóhannes-
son sá fyrir sér voldugar tröppur frá
dyrum skólabyggingarinnar niður í
Skeifuna. Jónas, stóryrtur að vanda,
taldi breytinguna siðabrot af þeirri
stærðargráðu að fágætt væri í sögu
menntaðra þjóða.
Í stað tignarlegs hamraveggs
væri komin grasbrekka „… sem
líktist moðbing með sætum sem
engir nota og hin ferlegu stigaþrep
framan við háskólafordyrnar. Í
þessum fáránlega óskapnaði eru
faldir tólf fótstallar fyrir styttur
frægra Reykjavíkurprófessora. Stiga-
þrepin eru hjákátleg. Þar eru engir
mannavegir. Vegna stærðarinnar
gætu þúsundir manna riðlast þar
um úfið og svipljótt hraungrýti.
Þrepin eru vita gagnslaus og svo
ólistræn að þau eiga hvergi sinn
líka.“ Háskólaþrepin voru, að mati
Jónasar, óafmáanleg forsmán fyrir
Háskólann, höfuðborgina og alla
þjóðina uns þau yrðu rifin!
Að sönnu eru Háskólaþrepin
skringileg, þótt þau séu kannski
ekki þjóðarhneyksli. Einkum eru
það hinir skringilegu stallar, tólf
talsins, sem gefa þeim undarlegt yfir-
bragð. Stallarnir eru þó ekki útbúnir
svona út í bláinn, því það var rétt hjá
Jónasi að þar var ætlunin að koma
fyrir styttum af menntaforkólfum úr
Íslandssögunni. Það náði svo langt
að efnt var til samkeppni meðal
listamanna, en undirtektir reynd-
ust dræmar. Skopmyndateiknarar
Spegilsins drápu loks hugmyndina
endanlega með því að teikna kunna
háskólaprófessora í styttuformi í
tröppunum. Sem er nú eiginlega
synd, því það er eitthvað skemmti-
lega sturlað við hugmyndina um að
ganga í gegnum myndastyttuher-
deild á leiðinni í nemendaskrá HÍ.
1 2 . m a r s 2 0 1 6 L a U G a r D a G U r44 h e L G i n ∙ F r É T T a B L a ð i ð