Bændablaðið - 27.06.2019, Blaðsíða 32

Bændablaðið | Fimmtudagur 27. júní 201932
LANDNÝTING&BÚFJÁRFJÁRRÆKT
„Á röngunni. Framkvæmd landnýtingarþáttar gæðastýringar í sauðfjárrækt” – nýtt rit Ólafs Arnalds prófessors:
Alvarlegir hnökrar og margt farið úrskeiðis
Í nýju riti Ólafs Arnalds, prófessors
við Landbúnaðarháskóla Íslands,
er fjallað um landnýtingarþátt
gæðastýringar í sauðfjárrækt.
Ólafur tekur skýrt fram í upphafi
að hér sé um 3% landbúnaðar
á Íslandi til umræðu, eða 15%
sauðfjárframleiðslunnar, vandinn
á alls ekki við alla framleiðendur.
Í ritinu kemur fram að fjármunum
til sauðfjárbænda er beint í gegnum
sérstakt greiðslukerfi þar sem
hluti styrkjanna er háður því að
framleiðslan standist ákveðnar
gæðakröfur. „Meðal þeirra eru
kröfur er varða umhverfisáhrif
sauðfjárbeitar; að framleiðslan
standist viðmið fyrir sjálfbærni og
ástand landsins sem er beitt.“
Ólafur bendir á að gæðastýringin
sé liður í samningum sauðfjárbænda
við þjóðina um stuðning við
atvinnugreinina. „Framkvæmdin
varðar verulega fjármuni af
almannafé en heildarstuðningur
nemur 6 til 7 milljörðum á ári, eða
60 til 70 milljörðum á 10 árum,“
en tekur fram að erfitt sé að fá
heildarmynd af þessum stuðningi.
Ólafur leggur áherslu á að afar
mikilvægt sé að þetta fjármagn styðji
ekki við ósjálfbæra nýtingu lands.
Í ritinu rekur Ólafur að tilraun hafi
verið gerð til að móta sameiginlega
sýn margra hagaðila með gerð
viljayfirlýsingar árið 2000 við
upphaf verkefnisins, með aðkomu
Landgræðslunnar, samtaka bænda,
ráðuneytis og Rannsóknastofnunar
landbúnaðarins. „Nánari skoðun á
þróun laga og reglugerðarumhverfis
sýnir hins vegar að horfið hefur
verið frá upprunalegri hugsun
um framkvæmdina. Síðari tíma
breytingar hafa ekki verið gerðar
í samráði við þessa aðila og hafi
auk þess gengið gegn faglegu áliti
Landgræðslunnar.
Breytingar sem gerðar hafa verið
á gæðastýringunni síðustu 10 ár
minnka kröfur er varðar landnýtingu
og taka ekki tillit til þekkingar
á vistkerfum landsins. Þá stenst
það ekki skoðun að markaðssetja
afurðir sem framleiddar eru á
verstu svæðunum sem „græna
framleiðslu“. Reglur og viðmið um
sjálfbæra landnýtingu eiga að hafa
að leiðarljósi að náttúran eigi að
njóta vafans, sbr. lög 60/2013 um
náttúruvernd.“
Ólafur færir rök fyrir því að
reglur hafi ítrekað verið færðar í
öfuga átt; að náttúran fái einmitt alls
ekki að njóta vafans. Framkvæmdin
sé því í raun „grænþvottur“ á
hluta framleiðslunnar sem líta
má sem alvarlegt brot gagnvart
neytendum og almenningi sem
styrkir framleiðsluna og er eigandi
meginhluta þess lands sem um ræðir.
Að mati Ólafs er slíkur
„grænþvottur“ afar neikvæður
fyrir aðra framleiðendur sem
nýta góð beitilönd; framkvæmd
gæðastýringarinnar gjaldfellir
framleiðsluna í heild, enda þótt
vandamál vegna beitarnýtingar
varði lítinn hluta framleiðslunnar
og afréttarlandsins.
Sjálfbær landnýting
misnotað hugtak
Í riti Ólafs segir: „Hugtakið
„sjálfbær landnýting“ er misnotað
við framkvæmd gæðastýringar
í sauðfjárrækt. Nýting á verst
förnu afréttum landsins, þar sem
landbótaáætlana er krafist, stenst
engin þeirra viðmiða sem sett
hafa verið fram um sjálfbæra
landnýtingu af hálfu FAO. Þá
vantar aðkomu almenningsins,
félagasamtaka, vísindasamfélags,
skóla, sveitarfélaga og samfélagsins
í heild til þess að nýtingin samræmist
hugmyndafræði sjálfbærrar
þróunar.“
Ólafur nefnir enn fremur að
framkvæmdin standist líklega ekki
nokkur ákvæði náttúruverndarlaga.
Í samtali við Bændablaðið sagði
Ólafur jafnframt að ætla má að farið
sé á svig við lög sem heyra undir
umhverfisráðuneytið.
Ósamræmi í lagaumhverfi
Í ritinu rekur Ólafur Arnalds
samskipti Landgræðslunnar við
ráðuneyti landbúnaðarmála, önnur
stjórnvöld og samtök bænda.
Hann segir að Landgræðslan
hafi mótmælt með afgerandi
hætti viðmiðum og framkvæmd
gæðastýringarinnar, sem þó hafi
engu breytt um framkvæmdina. Þar
segir: „Mótmæli Landgræðslunnar
um framkvæmd landnýtingarþáttar
gæðastýringarinnar eru afar
eftirtektarverð og lýsa ósamræmi
í lagaumhverfi og stjórnsýslu
við framkvæmd laga er varða
beitarnýtingu á Íslandi. Það verður
að teljast mjög alvarleg staða í
stjórnsýslu að ekki skuli tekið
mark á fagstofnun þjóðarinnar við
framkvæmd stuðnings ríkisins við
framleiðslu á formi grænna greiðslna
og um leið er það áfellisdómur um
framkvæmdina.“
Ólafur segir að þessi aðferðafræði
minni helst á vísindastefnu
Ráðstjórnarríkjanna sálugu og
Trumpisma nútímans, þegar
Landgræðslan er síðan þvinguð
til þess að votta landnýtingu
samkvæmt reglugerð sem er sett af
landbúnaðarráðuneytinu enda þótt
reglugerðin standist á engan hátt
fagleg sjónarmið stofnunarinnar.
Skortur á þekkingu
Ólafur segir í ritinu: „Mikið
skortir á að nútímaleg þekking
á sviði beitarvistfræði sé nýtt við
framkvæmd gæðastýringarinnar.
Það er fullkomlega óásættanlegt
að nota eina viðmiðunartölu fyrir
æskilegt beitarálag um svæði við
mismunandi umhverfisaðstæður,
hæð yfir sjávarmál, gróðurfar,
ástand gróðurs og næringarforða
jarðvegs, eins og hér er gert.
Viðmiðunartalan er auk þess allt
of há og er notuð til að réttlæta
afar þunga beit – klárlega ofbeit á
mörgum svæðum – sem er ekki í
neinu samræmi við hugmyndafræði
um „grænar greiðslur“. Viðmið um
beitarþunga er afar nýtingarmiðað,
í stað þess að verndun þeirra
náttúruauðlinda sem beitin byggir
á sé höfð að leiðarljósi. Ljóst er að
endurskoða verður leiðbeiningar
um beitarálag og beitarþunga í
tengslum við gæðastýringuna.
Mun heppilegra er að miða við
„beitargnótt“, sem miðar við væga
beit, sem og aðferðafræðina sem sett
var fram af „Nefnd um endurskoðun
landgræðslulaga“ árið 2012.“
Ýmislegt farið úrskeiðis
Ólafur fékk aðgang að nálega 40
landbótaáætlunum fyrir afréttarlönd.
Í ritinu segir hann: „Nánari skoðun
á landbótaáætlunum sem í gildi
eru sýnir að ýmislegt hefur farið
úrskeiðis við framkvæmdina. Flestir
afréttanna falla algjörlega að þeim
viðmiðum sem sett hafa verið um
nýtingu samkvæmt reglugerðum,
þrátt fyrir að viðmiðin séu allt of
rúm. Sé landbótaáætlun til staðar, þá
stenst landið skoðun og fær vottun,
jafnvel þótt ástandið sé svo slæmt
að það teljist langt utan viðmiða
um ófyrirséða framtíð – niðurstaða
sem var harðlega mótmælt af
Landgræðslunni. Upplýsingaöflun
um náttúrufar og fleira sem
vottunin byggir á er ófullnægjandi.
Landbótaáætlanirnar leiða oft í ljós
takmarkaðan skilning landnotenda
á eðli hruninna vistkerfa og
auðnasvæða, sem og á tímaskölum
er varða bata lands og framvindu
gróðurs“.
Í samtali við Bændablaðið spyr
Ólafur hvernig það megi eiginlega
vera að landnýting sem skítfellur
á helstu viðmiðum og þar sem
ljóst er að viðmiðum verður ekki
náð á næstu áratugum og jafnvel
árhundraði fái vottun um sjálfbæra
landnýtingu og grænar greiðslur
frá almenningi? Slíkt sé vitaskuld
fullkomlega fráleitt frá sjónarmiðum
um sjálfbæra landnýtingu og í raun
brot á neytendum og almenningi.
Ekki er talin þörf á
landbótaáætlunum fyrir
marga afrétti
Í riti Ólafs kemur fram að ekki
er talin þörf á landbótaáætlunum
fyrir marga afrétti landsins, en
þó orkar ástand margra þeirra
verulega tvímælis er varðar ástand
lands og stærð beitilands miðað við
bústofn. Í ritinu er vakin athygli á
að meginhluti þess lands sem hér
er til umræðu er í almannaeigu
og upplýsingar um náttúrufar og
nýtingu þessara afréttarsvæða
eiga að vera aðgengilegar öllum.
Að mikilvægt sé að upplýsingar
um öll helstu beitarsvæði og
framkvæmd gæðastýringarinnar
séu aðgengilegar, svo að samfélagið
geti veitt framkvæmdinni eðlilegt
aðhald. Slíkt opnar jafnframt á
þátttökumiðaðar (e. participatory)
ákvarðanir um aðgerðir og nýtingu.
Ólafur segir að nýting afréttarsvæða
eigi vitaskuld ekki að vera bundin
við beitarnýtingu, heldur ætti
endurheimt landkosta að vega mjög
þungt.
Ólafur segir að þar sé friðun
svæða sem eru í slæmu ástandi
mikilvæg aðgerð til að ná fram
settum markmiðum. „Í flestum
sveitarfélögum er til staðar mikil
þekking á landgræðslu sem ætti að
styðja við endurheimt landgæða
á verst förnu afréttunum. Slíkar
aðgerðir binda gríðarlega mikið
kolefni í vistkerfum, sem er
mikilvægt mótvægi við losun
gróðurhúsalofttegunda frá annarri
starfsemi, meðal annars landbúnaði
á Íslandi.“
Rit Ólafs, „Á röngunni.
Alvarlegir hnökrar á framkvæmd
landnýtingarþáttar gæðastýringar í
sauðfjárrækt“, má finna á vef LbhÍ
og moldin.net (undir ástand). /VH
Breytingar sem gerðar hafa verið á gæðastýringunni síðustu 10 ár minnka kröfur er varðar landnýtingu og taka
ekki tillit til þekkingar á vistkerfum landsins að mati Ólafs Arnalds.
Ólafur Arnalds, prófessor við Landbúnaðarháskóla Íslands.
Hugtakið sjálfbær landnýting er misnotað við framkvæmd gæðastýringar í
sauðfjárrækt að sögn Ólafs Arnalds.