Bændablaðið - 27.06.2019, Blaðsíða 37

Bændablaðið | Fimmtudagur 27. júní 2019 37
Abbadísin, tónskáldið, rit­
höfund urinn og heimspekingurinn
Hildegard von Bingen, sem uppi
var á tólftu öld, sagði að neysla á
fenniku geri fólk hamingjusamt.
Bókhald Eðvalds fyrsta af Englandi
frá því á þrettándu öld sýnir að
fennikufræ voru mikið notað krydd
við matreiðslu hjá hirðinni enda
ríflega 3,6 kíló keypt inn á mánuði.
Kaþólikkar á miðöldum í Evrópu
svindluðu iðulega á föstunni með
því að borða fennikufræ til að seðja
sárasta hungrið og voru um 1.200
fræ talin hæfilegur dagskammtur.
Á miðöldum var því almennt
trúað að illir andar færu á kreik
um það leyti sem sól færi að halla
og til að varna ágangi þeirra væri
gott að hengja fennikusveip yfir
útidyrnar. Einnig var sagt gott að
setja nokkur fennikufræ í skráargöt
til að varna draugum næturinngöngu
og sérstaklega við sumarsólstöður.
Í velskri lækningabók frá
þrettándu öld sem kallast Meddygon
Myddfai segir að sá sem tíni ekki
fenniku þegar hann sér hana villta
sé ekki maður heldur djöfull í
mannsmynd. Andstætt því trúðu
aðrir því að sorg og ógæfa fylgdi
því að sá til eða gefa fenniku.
Samkvæmt læknisráði á fimmtándu
öld var gott að hella fennikusafa
í eyru manna til að losa þá við
eyrnaorna.
Enski sautjándu aldar grasa­
fræðingurinn og læknirinn Nicholas
Culpepper taldi að þar sem fennika
væri jurt Merkúr í meyjamerkinu
væri hún góð með fiski og drægi
úr óæskilegum áhrifum mikillar
fiskneyslu.
Ræktun á fenniku hefst í
Danmörku og á Skáni á sautjándu
öld.
Á seinni hluta átjándu aldar setti
franskur læknir búsettur í Sviss,
Pierre Ordinaire, á markað lífselexír
sem kallaðist absinth. Elexírinn var
síðar markaðssettur sem áfengi sem
notið hefur talsverðra vinsælda,
enda kenjóttur og lokkandi drykkur.
Meginbragðefni í absinth á þeim
tíma voru fennika, anís og malurt.
Spænskir trúboðar báru fyrstir
manna með sér fennikufræ yfir
Atlantshafsála eftir landafundina
í vestri og ræktuðu plöntuna í
Kaliforníu til lækninga. Landnemar
frá Englandi fluttu einnig með
sér fennikufræ til Nýja­Englands
á sautjándu öld og ræktuðu
í heimilisgörðum. Sagt er að
heittrúarstefnumenn í Norður­
Ameríku hafi borið fennikufræ í
vasaklútum til messu og nartað í
fræin í löngum messum til að koma
í veg fyrir garnagaul og vindgang.
Franski blaðamaðurinn Jean­
Baptiste Alphonse Karr, sem var
uppi á nítjándu öld, var ákafur
áhugamaður um garðyrkju,
afskorin blóm og ekki síst ræktun
á dalíum. Karr sagði í einu af ritum
sínum að þrátt fyrir almenna trú
á lækningamætti fenniku hefði
plantan engan lækningamátt og allt
tal um slíkt væri bull og rakalaus
þvæla.
Nafnaspeki
Latneska ættkvíslarheitið Foeni­
culum þýðir að planta sé ilmsterk
og tegundarheiti vulgare að hún sé
algeng. Enska heitið fennel kemur úr
miðaldaensku, fenel eða fenyl, sem
er upprunnið úr fornensku, fenol eða
finol, en þau heiti munu vera komin
úr latínu, fenum eða faenum, sem
þýðir ilmandi taða.
Á spænsku kallast plantan
hinoio, portúgölsku funcho, ítölsku
finocchion, frönsku fenouil, þýsku
fenchel, finnsku fänkål, sænsku fänkål
en fennilkel á norsku og dönsku.
Á íslensku þekkjast heitin fennel,
fennill, feníka, fennika, finkull og
sígóð.
Þegar Portúgalar settust að á
Madeira á 15. öld óx mikið af fenniku
á eyjunni og kölluðu þeir borgina
sem þeir reistu og er stærsta borg
eyjunnar í dag Funchal í höfuðið á
fenniku.
Á ítölsku er fennika eða finocchio
sögð standa fyrir innihaldslaust hrós,
kjánagang og í sumum tilfellum
samkynhneigð.
Neysla og nytjar
Á Bretlandseyjum er sagt að fennika
auki nyt kúa. Hún er sögð vera góð
flugnafæla og kynörvandi sé hún
brennd sem reykelsi.
Fræ fenniku eru notuð sem krydd
og til lyfjagerðar og stilkar jurtarinnar
eru hafðir í salat og stundum borðaðir
einir og sér. Blöðin eru góð í súpur
og fiskirétti, fræið er gott í te og
oft notað í fiski­ og svínakjötsrétti
og ítalskar sósur. Fennika er eitt af
undirstöðubragðefnunum í ákavíti
og það er notað sem bragðefni í
tannkremi. Gott þykir að borða
stöngulinn hráan til að losa um
slím í hálsi og draga úr hósta. Í
stórum skömmtum er fennika sögð
þvaglosandi.
Í hundrað grömmum af fenniku er
um 345 kílókaloríur, plantan er rík
af próteini, trefjum, B­vítamíni og
steinefnum einkum kalsíum, járni,
magnesíum og mangan.
Plantan er öll bragðsterk og
notuð til matargerðar víða um heim.
Þurrkuð blóm eru sögð bragðsterkust
og eru dýrt krydd.
Ristuð eða grilluð fennika þykir
góðgæti í Austurlöndum nær og allt
til Indlands. Hún er einnig borin fram
fersk á eftir aðalréttinum til að róa
magann og draga úr andremmu. Í
Líbanon og Sýrlandi eru nýsprottin
lauf notuð í eggjaköku ásamt hveiti
og lauk sem kallast ijjeh. Einnig er
sagt gott að krydda soðin egg og
ferskt avokado með fennikukryddi.
Í Ísrael þykir niðurskorin fennika
krydduð með salti og pipar,
steinselju, sítrónusafa og ólífuolíu
veislusalat.
Fennika geymist ekki vel fersk en
ágætlega í frysti.
Ræktun
Fennika þarf yfirleitt lengri
ræktunartíma en íslenskt sumar
býður upp á, 90 til 120 daga, til að ná
fullum þroska. Því er ekki vænlegt að
rækta hana utandyra nema í vermireit
eða á allra besta stað í garðinum.
Sé fennika forræktuð innandyra
í fimm til sex vikur dafnar hún
ágætlega í köldu gróðurhúsi. Plantan
kýs næringarríkan og sandblandaðan
jarðveg enda þolir hún illa að standa
í bleytu. Æskilegt pH er 5,5 til 6,8
eða súr jarðvegur.
Fræin eru lítil og því dreift yfir
jarðveginn og spíra þau best við
15 til 25° á Celsíus. Við útplöntun
er hæfilegt bil milli plantna um 45
sentímetrar.
Yrki sem gætu gengið hér á landi
vegna örs vaxtar eru 'Mantovano',
'Bianco', 'Perfezione Sel Fano',
'Victorio', 'Romanesco', 'Floren',
'Zefa Fino' og 'Trieste' sem sagt er að
nái fullum þroska á 75 til 90 dögum.
Fennika á Íslandi
Lítið fer fyrir fenniku í íslenskum
blöðum og tímaritum fram yfir miðja
síðustu öld. Í Pottarími Sigrúnar
Davíðsdóttur í Morgunblaðinu 4.
mars 1979 fjallar Sigrún um það
sem hún kallar sjaldgæft grænmeti.
Þar segir Sigrún meðal annars að
fennel, eins og hún kallar plöntuna,
sé falleg jurt. „Jurtin er svolítið sæt
og bragðið minnir auk þess á anís eða
jafnvel lakkrís. Sem forréttur er það
gott skorið í sneiðar og borið fram
með ídýfum hvers konar. Einnig er
það gott sem eftir­ eða milliréttur.
Ítalir hafa þann ágæta hátt á að bera
stundum fram grænmeti í ísvatni. Þá
verður það stökkt og kalt. Þetta á vel
við fennel. Soðið fennel er mjög gott
með hvers kyns kjötréttum, ekki sízt
með glóðarsteiktu kjöti og lifur. Þá
er tilvalið að skera hnýðin í sneiðar,
setja í sjóðandi vatn og sjóða í 5 mín.
eftir að suðan kemur upp. Síðan látið
þið vatnið renna af sneiðunum, setjið
þær í smurt, ofnfast fat eða bakka,
ásamt smjörklípum hér og þar og
bakið við u.þ.b. 200° í 15 mín. Ekki
er lakara að strá osti, blönduðum
brauðmylsnu yfir fennelið og baka
þannig þar til osturinn er orðinn
stökkur og gullinn. Þar hafið þið
lostæti með kjöti eða glóðarsteiktum
eða bökuðum lifrarsneiðum.
Bakað fennel er auk þess gott sem
milliréttur. Fennel í ostasósu og
bakað í ofni er einnig ljómandi réttur,
bæði einn sér, eða með öðrum mat.
Einnig þykir gott að baka fennel í
hollenzkri sósu.“
Í dag er fennika helst þekktust
sem megrunarfæði sem lætur
spikið hreinlega renna af fólki
og fræin losandi séu þau soðin
í te. Hrukkur eru einnig sagðar
sléttast eins og hendi sé veifað sé
borið á andlitið hrein jógúrt sem
blönduð hefur verið með muldum
fennikulaufi og ­fræjum ásamt
slettu af hunangi.
Uppskera á fenniku fer víðast fram með höndum.
Fennikufræ eru 4 til 10 millimetrar
að lengd og mikið notuð sem krydd
á fisk.
Blómin eru gul og mynda hálfsveip.
Laufblöð fenniku eru samsett, fjaðurlaga og fínleg og allt að 40 sentímetra
löng og um hálfur millimetri að breidd.
Refsing Prómeþeifs fyrir að færa
mönnunum eldinn að gjöf var að
fjötra hann við klett þar sem örn át
úr honum lifrina á hverjum degi en
á hverri nóttu greri lifrin aftur og
refsingin því endalaus.
Grilluð fennika er lostæti. Díonýsosarsprotinn þyrsus.