Spássían - 2012, Side 5

5
Háskóli Íslands Háskólatorgi S. 570 0777 - Háskólinn í Reykjavík Sólinni Nauthólsvík S. 599 6469 boksala@boksala.is
www.boksala.is
SAGAN um hina eitilhörðu Jesúsu kom fyrst út í Mexíkó
árið 1969. Hér er þetta mikla verk komið út í þýðingu
Maríu Ránar Guðjónsdóttur og gefur okkur Íslendingum
færi á að skyggnast inn í framandi menningu hinna
lægst og verst settu í Mexíkó, menningu sem var jafnvel
rithöfundinum sjálfum framandi.
 Elena Poniatowska byggir bókina á viðtölum við fátæka
indíánakonu, Jesúsu Palancares, og vinnur síðan skáldsögu
úr þeim efniviði. Hún flakkar mikið fram og aftur í tíma,
nefnir einhvern atburð í framhjáhlaupi og kemur síðan
aftur að honum nokkrum köflum; stundum hálfri bókinni
seinna. Það er þó ekki erfitt að fylgja höfundinum eftir
og þessi frásagnarmáti gerir það að verkum að maður
verður að fylgjast grannt með því sem gerist. Það er helst
að framandleg bæjar- og héraðsnöfn geri það snúið að
hendur reiður á hvaðan Jesúsa er að koma og hvert hún er
að fara. Tímaflakkið gerir það einnig að verkum að það er
erfitt að átta sig á aldri Jesúsu. Hún tilgreinir aldur sinn oft
áður en hún verður tvítug, en eftir það verður hún svo að
segja tímalaus.
 Jesúsa lærir snemma að sjá um sig sjálf. Hún er yngst
systkina sinna og eftirlæti föður síns, sem leyfir henni að
gera nánast hvað sem henni dettur í hug, svo hún býr
við töluvert frelsi þrátt fyrir að vera kona af lægstu stétt í
Mexíkó rétt eftir aldamótin 1900. Börnin eru móðurlaus
og því neyðist faðir þeirra til að koma þeim í móðurstað.
Hann reynir að finna konur til að sjá um uppeldið, fæða
og klæða börnin, en Jesúsa samþykkir þær ekki og hrekur
þær á brott, eina af annarri, ýmist með barsmíðum eða
fúkyrðaflaumi. Að lokum finnst ásættanleg stjúpmóðir.
Jesúsa gefur þó aldrei neitt eftir, jafnvel ekki gagnvart
eiginmanni sínum; höfuðsmanni sem misþyrmir henni svo
illilega að hún endar á því að beina að honum skammbyssu
sér til lífs. Hún verður síðan ekkja ung að árum; hefur
vinnuferil sinn og kemur á langri ævi við á hinum ýmsu
stöðum. Eins og Elena segir í eftirmála bókarinnar: „Sá sem
hefur gegnt ótal störfum, kann að flétta reyr, gæta barna,
aðstoða rakara, fæða herfylki, lakka austurrísk húsgögn,
elda, dansa jarabe tapatío ofan á matarstelli fyrir tuttugu
og fjóra, hafa umsjón með krá, drekka flösku af sterku
áfengi í einum teyg, berjast í orrustu, hluta niður svín og
búa til puru og vera í sambandi við andana, hlýtur að vera
einstakur“ (420).
 Falleg sena, nálægt upphafi bókarinnar, dregur saman
allt það sem kemur Jesúsu áfram í lífinu. Hún er að lýsa
baðferðum á ströndinni, þegar faðir hennar var með
þau systkinin á flakki í leit að vinnu: „Best er að baða
sig á ströndinni þegar maður sér hvíta ölduna lyftast og
leyfir henni að umlykja sig algerlega. Þá verður maður
að standast höggið frá sjónum sem bylur á líkamanum,
klæddum eða klæðalausum, og finna fyrir hinu lifandi
afli […] Ég var lágvaxin og sterk og kunni að taka á móti
öldunum“ (26-7).
 En Jesúsa kann ekki bara að taka á móti öldunum, hún
er líka aldan sem skellur á öðrum, hirtir þá og leyfir engum
að beita sig óréttlæti. Hún er sjálf hið lifandi afl. Eftir dauða
eiginmanns síns leyfir hún engum karlmanni að komast
upp með viðlíka hegðun og spyr þá hvaða rétt þeir hafi til
að ráðast á hana, hvort sem er með orðum eða hnefum.
Hún sér sjálfa sig ekki sem óæðri karlmönnum, hún upplifir
sig í raun og veru ekki í stöðu konunnar, eða sem fátækling
af indíánaættum. Raunar segir hún beint út: „Mér líður
ekki eins og ég sé mexíkósk og samsama mig ekki með
Mexíkóum“ (265). Hún er algjörlega sjálfstæð og einstök,
en þó er hún á sama tíma rödd heillar stéttar sem er
vanhirt og vanrækt af stjórnvöldum og þeim sem hafa það
nógu gott til að geta hunsað neyð þeirra.
 Sagan er í ýkjustíl, sem léttir annars þungt og alvörugefið
andrúmsloft aðstæðna Jesúsu. Hún lýsir drykkju sinni til
dæmis með miklum tilþrifum: „En margar konur drukku
sig fullar af því að þær langaði til þess eða voru í ástarsorg,
sopa fyrir sopa, glas fyrir glas, en ég kann ekki að drekka
eitt glas í einu […] Ég drakk þrjár eða fjórar fyllibyttur
undir borðið og var eins og nýsleginn túskildingur á eftir
[...] Stuttu seinna veðjaði ég annarri flösku og borðaði
aftur límónur og áfengið sveif ekki á mig. Mér varð aldrei
bumbult“ (104-5). Alvaran blundar hins vegar undir niðri,
hún lýsir sjálfri sér og segir: „[…] í þessari endurholdgun
hef ég verið mikil ótukt, slagsmálahundur og fyllibytta.
Mikið af öllu. Ég get ekki sagt að ég hafi verið góð kona.
Ég get ekkert sagt“ (12). Þetta er afstaða Jesúsu til sjálfrar
sín og hún er ein til frásagnar. Enginn getur andmælt því
sem hún segir, hvort sem það er um hana sjálfa, aðrar
sögupersónur eða atburði frásagnarinnar.
 Það er erfitt að þýða blæbrigði máls Jesúsu yfir á
annað tungumál, eins og fjallað er um í stuttri ritgerð í
lok bókarinnar. Þessi blæbrigði eru mikilvæg vegna þess
að þau endurspegla stöðu Jesúsu á svo afgerandi hátt.
Í spænska textanum eru málvillur látnar halda sér og
hún notar orð frá indíánum sem sýna að hún getur ekki
slitið sig frá sínum eigin rótum, þrátt fyrir sjálfstæðið.
Málvillurnar og orðaforði minnihlutahóps gera það hins
vegar að verkum að þýðingin verður ekki mjög aðgengileg.
Það breytir því þó ekki að bókin er heillandi. Hið ótrúlega
lífshlaup Jesúsu og styrkur hleypti í mig krafti en jafnframt
vonleysi yfir að hafa ekki afrekað miklu meira í lífinu en að
lesa þessa bók og skrifa um hana dóm. Jesúsa er afgerandi
rödd hinna afskiptu, sem taka því sem hver dagur ber í
skauti sér, með stolti, styrk og dugnaði.
HVAÐ er líf okkar? Er það minningar okkar, raðað
haganlega í tímaröð; óskeikull vitnisburður um að við
höfum gert eitthvað, fengið einhverju áorkað, eða að
minnsta kosti verið til. Eða hvað? Eru minningarnar kannski
lygar; blekking okkar eigin heilastarfsemi þar sem við
veljum úr hvað við viljum muna og hvernig við ætlum að
muna? Og ef minningarnar eru lygar, hvað er þá líf okkar?
 Julian Barnes veltir þessum spurningum fyrir sér í
verki sínu og gerir það á áleitinn og óþægilegan hátt.
Aðalsögupersónan, Tony Webster, er meðalmaður, í
meðalvinnu og er saddur lífdaga - og satt að segja er
ekkert við hann sem gefur til kynna að líf hans sé efniviður
Konan sem kunni að
taka á móti öldunum
Eftir Kolbrúnu Lilju Kolbeinsdóttur
Elena Poniatowska. Jesúsa:
Óskammfeilin, þverúðug og
skuldlaus. Þýðandi María Rán
Guðjónsdóttir. JPV. 2012.
Hin þægilega
huggun lygarinnar
Eftir Kolbrúnu Lilju Kolbeinsdóttur
Julian Barnes. Að endingu.
Þýðandi Jón Karl Helgason.
Bjartur. 2012.