Spássían - 2012, Síða 25

25
Ísvaldur lærir til prests. Að lokum
flytur Ísvaldur þó aftur til álfabyggða
og stofnar kirkju en þeir Kjartan eru
ávallt vinir.
Boðskapur þessarar sögu er
vitanlega fyrst og fremst kristilegur
en engu að síður eru ástir Kjartans og
Ísvaldar í forgrunni. Þeir búa reyndar
ekki saman til æviloka en í sögunni eru
tákn um eitthvað annað og meira en
rómantíska vináttu, þar sem Kjartan
umbreytir lífi Ísvaldar með kossi
sínum og flytur hann yfir í sinn heim.
Álfasagan er „saga inni í sögu“ og líta
má á hana sem frásagnarspegil eða
mise en abyme, eins konar vasaútgáfu
af skáldsögunni sjálfri og lykil að
túlkun hennar.13 Kjartan er líkt og
Sölvi hin kristilega fyrirmynd en fær
að vera mun erótískari og lifa í nánara
ástarsambandi við ástvin sinn en
Sölvi; hafa djúpstæð áhrif á líf hans
og búa með honum á fullorðinsárum.
Þótt Sölvi sé að draga sig saman við
Steinunni í þessu sama jólaboði eru
það ástir tveggja ungra manna sem fá
rúm í sögu hans, sem styður þá tilgátu
að álfafantasían sé birtingarmynd
þeirra hómóerótísku tilfinninga sem
ríkja í huga hans.
Í ljósi þessa er athyglisvert að í
eftirmála segir séra Friðrik eftirfarandi
um það hvernig sagan af Sölva varð til:
Það fór sem rafstraumur gegnum
mig, jeg sá drenginn fyrir mjer og
sagði hátt við sjálfan mig: „Hvað
í ósköpunum var drengurinn að
gera uppi á háfjöllum um vetur,
aleinn!“ Öll þreyta rann af mjer,
og jeg sá allt í einu, að þetta gæti
verið byrjun að æfintýri. Jeg gæti
látið drenginn villast og komast að
Helgafelli við Kaldá og finna þar
höll álfakonungsins, uppljómaða,
lenda þar í veizlu í dýrðlegum
sölum. Jeg þóttist hafa fundið efni
í álfasögu, sem jeg gæti lesið upp
um kvöldið.14
Álfasagan virðist því einnig hafa
verið kjarni skáldsögunnar í huga
höfundarins.
HINSEGIN SKÁLDSAGA?
Er Sölvi hinsegin skáldsaga? Já og
nei. Sú rómantíska vinaást sem
þar birtist var ekki endilega tengd
samkynhneigð á þeim tíma sem sagan
var samin en engu að síður er ljóst að
skáldsagan fjallar um samkynja ástir
og þrár og að því leyti er hún hinsegin
í nútímaskilningi. Séra Friðrik var
sjálfur ókvæntur og barnlaus en ól upp
tvo fóstursyni og eins og áður segir var
hans ástríða í lífinu sú að vinna með
drengjum og ungum mönnum. Af
viðtölum við hann að dæma hafði hann
lítinn sem engan áhuga á stúlkum og
uppeldi þeirra og í minningargreinum
sem birtust í Bókinni um Séra Friðrik
(1968) er aldrei nefnt að hann hafi
verið við kvenmann kenndur. Þó skal
tekið fram að ekkert bendir heldur til
þess að Friðrik hafi átt í kynferðislegu
sambandi við neinn af drengjunum
sem hann starfaði með. Kannski var
séra Friðrik samkynhneigður, kannski
ekki, og mögulega vissi hann ekki
af því – en áhugi hans virðist í það
minnsta hafa legið hjá körlum fremur
en konum  og það birtist afar skýrt í
skáldsögunni um Sölva.
Vel má velta því fyrir sér hvort
eins nánu vináttusambandi tveggja
karlpersóna og birtist í Sölva hefði
verið tekið öðruvísi ef einhver annar
en séra Friðrik hefði skrifað bókina.
Hann var eins og áður segir einn
virtasti maður Íslands og ímynd
hins kristilega siðgæðis – og slíkt
samfélagslegt vald hefur oftar en ekki
dugað til að breiða yfir ýmislegt. Á
sama tíma gaf Elías Mar út skáldsöguna
Man eg þig löngum árið 1949, sem er
mjög hreinskilin um samkynhneigð
aðalpersónunnar. Bókin fékk lítil sem
engin viðbrögð og viðfangsefnið var
þagað í hel. Af því má dæma að íslenskt
samfélag hafi ekki verið tilbúið til að
viðurkenna eða ræða samkynhneigð í
bókmenntum um miðja síðustu öld og
því verður að telja líklegt að fáum hafi
dottið í hug að ræða slíkt í tengslum
við skáldsögu séra Friðriks. Sú þögn
sem ríkti um hinsegin málefni langt
fram eftir 20. öld veldur því að oft
er fátt hægt að fullyrða en það er á
ábyrgð bókmenntaáhugafólks 21.
aldar að geta í eyðurnar og fylla þannig
smátt og smátt inn í íslenska hinsegin
bókmenntasögu.
1 Hér verður gengið út frá afar víðri skil-
greiningu á hinsegin bókmenntum, það er
að það séu bókmenntir sem fjalla á einhvern
hátt um reynsluheim homma, lesbía,
tvíkynhneigðra, transfólks eða annarra sem
hafa kynvitund eða kynverund sem fellur ekki
að hinu gagnkynhneigða regluveldi. 2 Nýlega
kom í ljós að ljóðabókin Kirkjan á hafsbotni,
sem kom út árið 1959 undir höfundarnafninu
Arnliði Álfgeir og inniheldur meðal annars
ástarljóð til kvenna, er í raun eftir konu. Sjá: Ásta
Kristín Benediktsdóttir, „Bókin sem kom út úr
skápnum“, Dagskrárrit Hinsegin daga í Reykjavík,
2012, bls. 16–18. 3 Friðrik Friðriksson, Sölvi I,
Bókagerðin Lilja, Reykjavík, 1947, bls. 195. 4
Höfundur vill þakka Þorvaldi Kristinssyni fyrir
að benda á séra Friðrik og skáldsöguna Sölva, sem
og yfirlestur og góð ráð. 5 Friðrik Friðriksson,
„Raunverulegur eptirmáli“, Sölvi II, Bókagerðin
Lilja, Reykjavík, 1948, bls. 312–314. 6 Hinn er
óvissan um faðerni Sölva sem ekki gefst tækifæri
til að fjalla nánar um hér. 7 Friðrik Friðriksson,
Sölvi II, Bókagerðin Lilja, Reykjavík, 1948, bls.
30. Frá Jónatani og Davíð segir í Biblíunni í
fyrri Samúelsbók en þeir voru afar nánir vinir og
ýmsir hafa síðar bent á erótískar hliðar sambands
þeirra. Þegar Oscar Wilde sat fyrir rétti árið 1895
og var spurður að því hver hún væri, „ástin sem
ekki vogar að nefna nafn sitt“, svaraði hann: „[Það
er] sú djúpa ást fullorðins manns til ungs manns,
er var milli Davíðs og Jónatans, sú sem Plató
grundvallaði heimspeki sína á og sem finna má
í sonnettum Michelangelos og Shakespeares.“ Sjá
Linder, Douglas O., „Testimony of Oscar Wilde“,
Famous World Trials, 2012, sótt 22. september
2012 af http://law2.umkc.edu/faculty/
projects/ftrials/wilde/Crimwilde.html. Þótt
Wilde hafi einungis dregið fram tilfinningaleg
hlið þessarar forboðnu ástar er vitað mál að hún
var í huga hans einnig erótísk. Hvort séra Friðrik
hafði ummæli Wildes í huga skal ósagt látið en
vísunin í Jónatan og Davíð styrkir þá túlkun að
samband Sölva og Sigurðar sé erótískt. 8 Sama
rit, bls. 186–87. 9 Á síðustu árum hefur nokkuð
verið skrifað um rómantísk vináttusambönd
íslenskra karla. Sjá t.d.: Sigrún Sigurðardóttir,
„Tveir vinir. Tjáning og tilfinningar á nítjándu
öld“, Einsagan – Ólíkar leiðir, ritstj. Erla Hulda
Halldórsdóttir og Sigurður Gylfi Magnússon,
Háskólaútgáfan, Reykjavík, 1998, bls. 145–
169; Þorsteinn Antonsson, „Sveinaást Ólafs
Davíðssonar“, Vaxandi vængir. Aftur í aldir um
ótroðnar slóðir, Fróði, Reykjavík, 1990, bls.
103–109; og Þorvaldur Kristinsson, „Loksins
varð ég þó skotinn!“ Dagskrárrit Hinsegin daga
í Reykjavík, 2009, bls. 29 –32. 10 Rotundo, E.
Anthony, „Romantic friendship. Male intimacy
and middle-class youth in the Northern United
States, 1800-1900“, Journal of Social History,1,
1989, bls. 1-25, hér bls. 20. 11 Sama rit, bls.
21. 12 Faderman, Lillian, Surpassing the
Love of Me,. London, The Women’s Press Ltd,
1985. bls. 20. 13 Ítarlega íslenska umfjöllum
um frásagnarspegla sjá: Jón Karl Helgason,
„Deiligaldur Elíasar“, Ritið, 3, 2006, bls. 101–
130. 14 Friðrik Friðriksson, „Raunverulegur
eptirmáli“, Sölvi II, Bókagerðin Lilja, Reykjavík,
1948, bls. 312.
Þótt Sölvi
sé að draga
sig saman við
Steinunni í þessu
sama jólaboði eru
það ástir tveggja
ungra manna sem
fá rúm í sögu hans,
sem styður þá tilgátu
að álfafantasían
sé birtingarmynd
þeirra hómóerótísku
tilfinninga sem ríkja
í huga hans.