Spássían - 2012, Side 29

29
Hvers vegna? Jú, konungur mátti ekki vera fatlaður og
síst af öllu afskræmdur í andliti. Ekki lét Jústíníanus annar
(hann var uppi frá 669 til 711 e.kr.) það þó stöðva sig
og endurheimti völd sín. Nefndist hann síðan „rhinotmetos“
eða hinn nefskorni og var mjög illa þokkaður, eins og
Ríkarður þriðji.
Þetta er hinn félagslegi veruleiki á bak við eitt frægasta
fatlaða illmenni sögunnar. En hvaða áhrif hefur fötlunin
á persónu Ríkarðs þriðja? Jú, hann er ekkert venjulegt
illmenni. Hann segist sjálfur vera ófullgerð manneskja sem
er algeng hugmynd um fatlaða. Fullkomið og ófullkomið
eru mikilvægt andstæðupar í mannlegri hugsun og
fötluðum er gjarnan (ja, raunar yfi rleitt, ekkert síður
á okkar tímum en árið 1593) vísað burt úr heimi hinna
fullkomnu. Annað mikilvægt andstæðupar er brotinn og
heill. Ásamt þeim veiku og ellimóðu er fatlaða manneskjan
óheil; brotin. Og fl est bendir til að það sé eitt af því sem
fólk óttast mest. Sem skýrir að hluta til áhrifamátt hinna
fötluðu illmenna.
Hið fatlaða illmenni er ekki aðeins illmenni. Það er í raun
skrímsli. Það er afskræmd, ófullkomin, brengluð mannvera
og fötlunin er birtingarform þess. Ef fatlaða illmennið er
mjög afskræmt mætti jafnvel fl okka það með fi nngálknum,
þ.e. skrímslum sem eru hálf manneskja og hálft dýr. Slík
fi nngálkn eru algeng tegund af skrímslum, bæði að fornu
og nýju og má þar nefna sfi nxinn, kímeruna, kentára og
fána, griffi ninn, hafmeyjur, mínótárinn, og svo mætti lengi
telja. Kryppan gerir Ríkarð þriðja að hálfri manneskju,
fi nngálkni. Sjálf er kryppan ómennsk eða dýrsleg og
þannig er litið á sýnilega og afskræmandi fötlun. Það er
engu líkara en að maður sem er ekki heill sé ekki lengur
maður, kryppa getur valdið því að mannsmyndin hverfur.
Hvers vegna var fílamaðurinn (úr samnefndri kvikmynd)
kallaður fílamaðurinn og hvers vegna voru dýralíkingar
svona algengar þegar lýsa átti ýmsu alvarlega fötluðu
fólki sem haft var til sýnis í fjölleikahúsum og svokölluðum
ókindasýningum (freak shows) á 19. og 20. öld? Jú, það
er vegna þess að sjálfsmynd mannsins er sú að hann sé
fullkominn og heill en öll fötlun minnkar mennsku hans, rétt
eins og blinda gerði konung að minni konungi fyrir þúsund
árum.
Ég er ekki aðeins að tala hér um fortíðina þó að
leikritið um Ríkarð þriðja sé vissulega rúmlega fjögurra
alda gamalt. Ríkarður er kannski dauður en hið fatlaða
illmenni er sprelllifandi. Í nýjustu myndinni um James
Bond fer blóð skyndilega að leka úr auga illmennisins,
Le Chiffre. Í næstu James Bond-kvikmynd þar á undan
reyndist illmennið vera búið til með skurðaðgerð; það er
kínverskt en lítur út eins og enskur yfi rstéttarmaður.
Og dæmin eru fl eiri í kvikmyndunum um James Bond.
Hver man ekki eftir hinum mállausa Oddjob? Eða
stálkjaftinum ógurlega? Svarta manninum síhlæjandi með
krókinn? Og svo var það auðvitað Dr. No í fyrstu James
Bond myndinni. Dr. No hafði misst báðar hendur sínar og í
mögnuðu kvöldmatarboði í bíómyndinni kemur skyndilega
í ljós að hann er með gervihendur. Áhorfandinn hrekkur
við. Dr. No er ekki maður heldur skrímsli.
Hver er hræddur við handalausa manninn? Heiðarlega
svarið er: Við fl est. Við erum skíthrædd við hann, eins
og við erum hrædd við fötlun. Ekki síst vegna þess að
við teljum okkur ekki óhult fyrir henni. Fötlun táknar
hverfulleika hinnar ímynduðu fullkomnunar okkar og þess
vegna ógnar fatlaða manneskjan þeirri ófötluðu.
Þegar ég var barn var ég nánast lamaður af ótta
yfi r Húsinu á sléttunni. Eins og margir muna varð María
Ingalls, eldri systir Láru, blind af skarlatssótt en fyrst
versnaði sjónin smátt og smátt. Sjálfur var ég nærsýnn og
sjónin versnaði hratt með hverju ári. Ég þóttist vita hvert
stefndi og var svo hræddur að ég þorði ekki að spyrja
og fullorðna fólkið skildi ekki að ég var hræddur við
blindu þannig að enginn hughreysti mig. Svo loksins þorði
ég að spyrja og síðan hef ég ekki verið fatlaður. Á öld
gleraugna er nærsýni ekki skilgreind sem fötlun (þó að
hún geti auðvitað verið það) og mér hefur aldrei fundist
hún vera það (nema einu sinni þegar gleraugun brotnuðu
á ferðalagi og ég sá ekki neitt).
Ótti af þessu tagi er drifkrafturinn á bak við fötluð
illmenni og ég ætla að leyfa mér að nota áfram hið
persónulega sjónarhorn og rifja upp nokkrar mikilvægar
barnabækur frá því ég var strákur. Í Gulleyjunni var
Simmi litli (Jim Hawkins á frummálinu) ofsóttur af ýmsum
sjóræningjum. Einn hét Svarti Seppi og við bernskir
Hver er hræddur við
handalausa manninn?
Heiðarlega svarið er:
Við fl est. Við erum
skíthrædd við hann, eins
og við erum hrædd við
fötlun. Ekki síst vegna
þess að við teljum okkur
ekki óhult fyrir henni.