Spássían - 2012, Side 30

30
lesendur vorum ekki verulega hræddir við hann. Mun
óhugnanlegri var heimsókn Páls blinda sem greip í úlnlið
Simma litla og reyndist fílsterkur. Af hverju var Páll blindi
svona hræðilegur? Ég læt ykkur um að svara því. Og aðal
illmennið í sögunni er með tréfót – þó að vissulega sé þar
á ferð aðlaðandi skálkur en ekki beinlínis skrímsli.
Sjálfsagt hafa margir sjóræningjar verið fatlaðir. Þeir
voru bardagamenn og líf í orustum getur kallað á missi
ýmissa útlima — eftir fyrri heimsstyrjöldina þurftu sumir
afskræmdir hermenn að vinna fyrir sér með því að sýna
lemstrun sína í fjölleikahúsum. Annar frægur sjóræningi úr
bernskunni var svo aðalóvinur hins síunga Péturs pan – og
hvað hét hann? Kapteinn Krókur. Þar er enn eitt fatlaða
illmennið á ferð.
Og þá eru ótalin illmennin úr sögum Enid Blyton sem
nutu mikilla vinsælda hér á landi árin og áratugina eftir
stríð. Í Ævintýrahöllinni er eitt af þeim kallað „sá órótti“
— örið dugar til að bera kennsl á óvininn. Í Dularfulla
hálsmeninu kemur á daginn að þjófurinn þekkist á því að
annað augað er blátt en hitt brúnt. Og þá er þess ógetið
að illmenni Enid Blyton eru gjarnan varaþunn. Ekki veit ég
af hverju, en óeðlilega þunnar varir eru skýrt dæmi um
illsku í heimi Enid Blyton þó að ekki sé hægt að fá örorku
skilgreinda út á þunnar varir í nútímanum.
Ein skýring á þessu er vitaskuld að þessar sögur eru
yfirborðslegar og sýnileg fötlun eða sérstaða er hluti
af þeim pakka. Þetta sést vel í sögunni Kim og ilsigni
maðurinn (úr annarri feykivinsælli barnabókaritröð)
en þar þekkist þrjóturinn einmitt á ilsiginu — sem er nú
kannski of hjákátlegt til að þola samanburð við eineygða,
handalausa og örótta skálka. Á einhverju þurfa skúrkarnir
að þekkjast svo að börnunum geti liðið vel. Einhvern
veginn frétti ég það sem strákur að bílar morðingja
þekktust á því að á skottinu væru þrír blóðblettir. Þessu
trúði ég beinlínis þegar ég var sjö ára. Hvernig ég kom
þessu heim og saman skil ég ekki lengur. Og ég get ekki
heldur svarað því af hverju þeir voru þrír, ekki reyna að
spyrja mig að því.
En auðvitað er fötlunin ekki einungis leið til þess að
bera kennsl á illmennin heldur líka til að framandgera
þau. Og þannig er það ekki aðeins í barnabókum heldur
líka vinsælum skáldsögnum fyrir fullorðna. Hringjarinn
í Frúarkirkju var vitaskuld kroppinbakur og hann var
eiginlega ekki maður heldur skrímsli. Hið sama gildir
um Óperudrauginn. Þetta voru vinsælar sögur fyrir
fullorðna á 19. öld og alla hina 20.; ég veit ekki betur en
Óperudraugurinn sé einn vinsælasti söngleikur okkar tíma.
Samúðin með fatlaða skrímslinu er heldur meiri í þessum
sögum en í James Bond myndunum. En samt eru fötluðu
mennirnir skrímsli og eiga sér ekki viðreisnar von.
Og hvernig er þetta í hryllingsmyndum nútímans? Eins
og barnabækurnar höfða þær alls ekki til vitsmunanna
heldur hvatanna. En hryllingsmyndir þurfa ekki að vera
vitrænar til að snerta við hræðslu sem býr í áhorfandanum
þó að það hjálpi auðvitað. Jafnvel þó að auðvelt sé að
hafa skömm á slíkum myndum í dagsljósi hendir það
okkur öll að vakna lömuð af ótta eftir martröð sem er
eins og hallærislegasta Hollywoodhryllingsmynd, þar sem
skelfingin hefur sveigt rökvísina undir sig.
Og hver ræðst á mann í þessum martröðum, bæði þeim
frá Hollywood og í draumum okkar? Jú, einn frægasti
skúrkurinn heitir Leatherface (Leðurfésið) og hann á sér
marga bræður, sem allir eru afskræmdir af ljótleika og
höfða greinilega til hræðslu okkar við allt sem er fatlað,
brotið og ófullkomið. Hræðslu sem er frekar líkamleg en
vitsmunaleg og sem í raun og veru er þvert á upplýst
viðhorf okkar nútímamanna. Fólkið sem æpir af hræðslu
yfir Leatherface er ekki andvígt fötluðum í dagsbirtu.
Aðdáendur James Bond myndu seint viðurkenna að þeir
hötuðu handalausa. En samt virkar þessi formúla.
Við erum auðvitað hrædd við það sem er öðruvísi,
jafnvel þó að varla sé hægt að tala um fötlun. Á netinu
fann ég mjög langan lista yfir illa albínóa (eða hvítingja,
ég þekki ekki kurteisa orðið) í heimsbókmenntunum. Hann
var raunar svo langur að ég trúði varla mínum eigin
augum. Hann var svo langur að mér brá og ég gat ekki
annað en hugsað: Hvað segir þetta um okkur sem lesum
bækur? Hvers vegna eru svo margar vinsælar – og ég
ítreka vinsælar – bækur og kvikmyndir fullar af illmennum
sem við skilgreinum sem dýrsleg, afskræmd, fötluð og
öðruvísi, þrátt fyrir að við þykjumst vera fordómalaus
gagnvart fötluðum?
Hinar miklu vinsældir fatlaða illmennisins koma í veg fyrir
að við getum varpað frá okkur fordómunum. Við getum
ekki sagt: Það eru hinir sem eru með fordóma. Það er illa
upplýsta fólkið, ómenntaða fólkið. Við erum greinilega öll
með fordóma gagnvart fötluðu fólki en kannski fyrst og
fremst gagnvart fötluninni sjálfri. Það er hvergi skýrara en
í þessu tilviki að fordómarnir eru grundvallaðir á hræðslu,
á frumstæðum ótta við ófullkomnun.
Það gleymist stundum hversu mikið skilgreiningaratriði
fötlun er. Ég er sjálfur mikill aðdáandi Stjörnustríðs. Helsta
illmennið þar andar eins og asmasjúklingur í kasti – og
reynist þegar betur er gáð vera háð tiltölulega þróaðri
gerð af öndunarkúlu, búningi sem það má ekki yfirgefa. En
þó að höfuð illmenni Stjörnustríðs sé annarlegt er það líka
nálægt, það er þrátt fyrir allt faðir aðalsöguhetjunnar,
Svarthöfði. Þar að auki er það nálægt mér vegna þess
Jafnvel þó að auðvelt sé að hafa skömm á slíkum
myndum í dagsljósi hendir það okkur öll að
vakna lömuð af ótta eftir martröð sem er eins og
hallærislegasta Hollywoodhryllingsmynd, þar sem
skelfingin hefur sveigt rökvísina undir sig.