Spássían - 2012, Side 36

36
innri líffæri og taugakerfið, veldur
ofnæmi, krabbameini og fósturskaða.
Í kjölfar hneykslisöldunnar sem
metsölubók Carson hrinti af stað var
bannað að nota DDT í landbúnaði
í Bandaríkjunum, og flestum
Evrópuríkjum.
Raddir vorsins þagna er skrifuð
í ritgerðastíl og flokkast ekki undir
skáldskap eða „bókmenntir” í
þrengstu merkingu orðsins. Það er
áhugavert að Draumaland Andra
Snæs Magnasonar, ein áhrifamesta
bók um umhverfismál sem skrifuð
hefur verið á íslensku, er líka pólitísk
og flokkast ekki undir skáldskap.
En umhverfisverndarbókmenntir
(í merkingunni bókmenntir sem
reyna að svara spurningum er
varða umhverfismál) geta tekið
á sig annað form. Þetta átti ekki
hvað síst við um áttunda áratuginn,
þegar umhverfisútópíur áttu sitt
blómaskeið. Hið áhrifamikla
rit Endimörk vaxtarins (1972)2
átti stóran þátt í að hrinda því af
stað. Þar birti Rómarklúbburinn
svokallaði3 niðurstöður tölvulíkans
sem sýndu að ef mannfjöldi héldi
áfram að vaxa óhindrað, sem og
neysla á óendurnýjanlegum náttúru-
auðlindum og mengun umhverfisins,
myndi vistkerfi jarðarinnar ná sínum
náttúrulegu takmörkum og hrun yrði
óumflýjanlegt. Dystópíur á borð við
Uår-skáldsögur (1974/76) norska
höfundarins Knut Faldbakken draga
upp ljóslifandi mynd af slíku hruni
mannlegra samfélaga sem hafa farið
yfir mörk hins náttúrulega. En í
Endimörkum vaxtarins var því einnig
haldið fram að ef mannkyninu tækist
að draga úr byrðunum sem það lagði á
jörðina ættu framtíðarsamfélög með
auknum lífsgæðum kost á að blómstra.
Þessi bjartsýni endurspeglast í
Ecotopia, sem var skrifuð af Ernest
Callenbach árið 1975. Þar segir frá
ferð blaðamanns til Ecotopiu, nýs
lands í Vestur-Ameríku sem hefur
sagt sig úr Bandaríkjunum og þar sem
hátæknisamfélag þrífst í fullkomnum
samhljómi við náttúruna.
Kostir þess að nota skáldskapinn
í þessu samhengi eru augljósir.
Skáldskapur getur lýst því hvað gæti
gerst ef eitthvað af atburðarásinni í
Endimörkum vaxtarins gengi eftir, á
mun líflegri hátt en flókin módel og
oft þurrar lýsingar rannsóknarinnar
sjálfrar. Eftir að hafa lesið Uår er
auðvelt að ímynda sér hvernig
nútíma borgarsamfélag gæti hrunið
í kjölfar þess að vistfræðileg takmörk
jarðarinnar hafa ekki verið virt. Að
sama skapi geta skáldsögur eins og
Ecotopia sýnt fram á að það er ennþá
von; að annars konar hagkerfi og
óskaðlegri lífsstíll eru möguleg.
Jarðnæði fellur þó í hvorugan
fyrrnefndan flokkinn. Bókin sver sig
ekki í ætt við esseyjuna, eins og Raddir
vorsins þagna eða Draumalandið,
en er heldur ekki algjör skáldskapur
eins og Uår eða Ecotopia. Textinn er
settur fram eins og hann sé tekinn
úr dagbók höfundarins. Sögusviðið
er Ísland nútímans (fyrir utan
nokkrar ferðir sögumannsins til
útlanda) og tímaramma sögunnar
má áætla nokkuð nákvæmlega.
Bókin nær yfir um það bil tveggja
ára tímabil sem hefst 13. desember
2009 og endar 4. október 2011.
Sögumaðurinn er greinilega Oddný
sjálf og þannig látið að því liggja
að dagbókarfærslurnar séu hennar.
Það líður þó oft langur tími milli
dagbókarfærslna, ósjaldan nokkrar
vikur, sem gerir það að verkum að
lesandinn veit ekki alltaf nákvæmlega
hvað gerðist í millitíðinni. Þrátt
fyrir það er talsvert samræmi milli
einstakra færslna, ekki síst hvað
varðar nokkur endurtekin þemu,
sem gefur til kynna að höfundurinn
hafi endurunnið textann töluvert.
Aðalpersónur bókarinnar eru
Oddný sjálf, bróðir hennar Ugli
(fornleifafræðingur) og elskhugi
hennar Fugli (fuglafræðingur). Sagt
er frá atburðum á raunsæislegan
hátt, þótt sumir þeirra séu greinilega
skáldaðir.
Jarðnæði á sér þó nokkrar hlið-
stæður í bókmenntum tengdum
umhverfishreyfingunni, og tveir
textar sem Oddný hefur greinilega
nýtt sér sem innblástur eru beinlínis
nefndir í bókinni. Annar er Grasmere
Journal (sem kom fyrst út árið
1897) eftir Dorothy Wordsworth
(1771-1855), systur frægasta skálds
ensku rómantíkurinnar, William
Wordsworth (1770-1850), sem
er reyndar líka einn af fyrstu
aðgerðasinnum í umhverfismálum á
Englandi. Í dagbókarfærslum sínum
lýsti Dorothy hversdagslífinu með
bróður sínum, sem hún átti í afar
nánu sambandi við – en þannig
lýsir Oddný líka samskiptunum við
bróður sinn Ugla í Jarðnæði. Hinn
textinn, en Oddný nefnir ekki titil
hans þrátt fyrir að vitna í hann og
segja lesandanum að hún hafi lesið
„þessa bók mér til mikillar gleði”
(152), er Walden; or, Life in the Woods
(1854) eftir Henry David Thoreau.
Thoreau bjó í tvö ár í litlum kofa
við Walden-tjörn nálægt Concord,
Massachusetts. Hann hélt dagbók
um hið einfalda líf sitt þar og daglegt
samneyti sitt við náttúruna, og
byggði síðar bókina Walden á þessum
dagbókarfærslum, sem hann hafði þá
endurskrifað að miklu leyti. Walden
varð klassík amerísku umhverfisve
rndarhreyfingarinnar, ekki aðeins
vegna þess að Thoreau upphefur
hinar ósnertu óbyggðir, heldur
einnig vegna þess að hún setur fram
hugleiðingar um lífsstíl sem byggist
ekki á stritvinnu og hagvexti en
fremur á grunnþörfum mannlegrar
tilveru og óefnislegum gæðum.