Orð og tunga - 2020, Síða 16

4 Orð og tunga
einingar eru ekki aðeins stök orð eða setningarliðir heldur einnig allt
sem frá mælanda kemur svo sem þagnir, hik, tafs, hlátur og annað
sem er merkingarbært í orðræðunni. Meginmarkmið þessara rann­
sóknar aðferða er að kanna virkni hinna mállegu eininga, þ.e. hvaða
sam skipta lega „merkingu“ þær hafa og áhrif þeirra á gang samtalsins
og einnig hvað stýri vali mælanda á einingu hverju sinni. Hverja mál­
lega einingu er því aðeins hægt að skoða út frá því samhengi sem
hún verður til í: hvað fer á undan og hvað fylgir í kjölfarið (Sacks,
Schegloff og Jefferson 1974, Couper­Kuhlen og Selting 2001).
Dæmin sem greinin byggir á eru öll fengin úr gagnabankanum
ÍSTAL, Íslenska talmálsbankanum, sem inniheldur 31 sjálfsprottin
vina sam töl fullorðins fólks á aldrinum 30 til 60 ára, rúmar 20 klukku­
stund ir í heild. Samtölin voru hljóðupptekin, en ekki í mynd, árið 2000.
Þátttakendur í samtölunum eru frá tveimur upp í fjóra og taka bæði
karlar og konur þátt í flestum samtölunum en þó eru einnig hrein
kvenna samtöl og karlasamtöl. Samtölin eru almennt mjög afslöpp­
uð, þrátt fyrir meðvitund þátttakenda um upptökutækið, og fara út
um víðan völl og hljóma við hlustun sem sannfærandi eðlilegt talmál
við óform legar aðstæður (sjá nánar um ÍSTAL hjá Þórunni Blöndal
2005:108–110, 2015:20–22).
Samtölin í ÍSTAL henta því vel sem efniviður til að fá hugmynd
um notkun á tilteknum orðræðuögnum í íslensku, eins og hvað í
þessu tilviki, en eitt af því sem einkennir óformlegt talmál er einmitt
tíð notk un agna af ýmsu tagi (Couper­Kuhlen og Selting 2018:537).
Einn ig er efniviðurinn það stór að nokkuð skýr mynd ætti að fást af
notkun hvað í þeirri stöðu sem hér er til athugunar þannig að unnt sé
að lýsa henni og skýra jafnframt, nokkuð nákvæmlega.
Beitt var einfaldri leit á efniviðinn og könnuð öll dæmi með orð­
myndinni hvað. Þau skipta auðvitað fleiri hundruðum og ekki að óvör­
um var obbinn af dæmunum um hvað í hlutverki spurnarfornafns,
eða 548 af 625 dæmum alls. Rúmlega 12% dæmasafnsins mátti greina
sem orðræðuögn af margvíslegri gerð, eða 77 dæmi alls. Inni í þessari
tölu eru dæmi um hvað sem ögn af því tagi sem falla út fyrir ramma
þessarar greinar (sbr. upphaf 1. kafla). Einnig falla undir þessa tölu
dæmi um hvað þar sem spunnið er aftan við orðið þannig að úr verður
að forminu til spurnarsetning, hvað var það, hvað heitir það, hvað segir
maður.4 Dæmi um hvað, af þeirri gerð sem hér er til umfjöllunar, þ.e.
4 Þótt hér sé að forminu til spurnarsetning mynda orðin eina heild sem er að sumu
leyti sambærileg ögninni hvað í þeim dæmum sem hér eru til athugunar hvað
hlutverk varðar því hér er mælandi ekki í upplýsingaleit þar sem svars er vænst
tunga_22.indb 4 22.06.2020 14:03:49