Orð og tunga - 2020, Blaðsíða 100

88 Orð og tunga
þá væri það skylt skrjóðr og fleiri orðum. Alexander Jóhannesson
(IeW, u. sqer­, qer­) telur að físl. skrúð sé einmitt innlent. Ef hugað er
að því hversu þröngt merkingarsvið fornenska orðsins er, þá er erfitt
að útskýra hvernig það hafi víkkað svo mikið í íslensku. Ef til vill er
enska orðið tökuorð úr norrænu, ef ekki erfðaorð (sbr. fe. scréadian
‘rífa, skera í tætlur’, scréade ‘ræma, tætla’ og enn fremur VWgsV, u.
skraud­a­).
Eins og haldið hefur verið fram ofar u. lexis – rǿða, er innlenda
orðið notað sem hjálparþýðing á erlenda orðinu sem er þar af leiðandi
augnablikstökuorð.
sen – merking : Físl. sen (Gramm3748 u.þ.b. 1250 > AM 748 i b 4to 1300–
1325, Björn M. Ólsen 1884) er talið vera tökuorð úr ffr. sen ‘merking,
vit, skynsemi’ í ÍOb (u.o.). Alexander Jóhannesson (IeW, u. seni­, senu­,
sṇ­ter) telur það innlent en de Vries (AeW, u. sen) reiknar með að það
sé tökuorð þó að hann drepi stuttlega á þann möguleika sem IeW setur
fram. Orðið er vafalaust germanskt að uppruna (sbr. mhþ., mlþ. sin
‘merking, vit, skynsemi’) og því germanskt tökuorð í frönsku, senni­
legast úr ffrk. *sin ‘merking, vit, skynsemi’ (sbr. fr. asséner ‘stefna að,
miða á’ sem leitt er af sen ‘átt, stefna’). Í frönsku hefur það gerst að
sen hefur vikið fyrir innlenda orðinu sens, en merkingarsvið þeirra
sköruðust að mörgu leyti (sjá einnig Gamillscheg 1934:274). Dreif ing
þessa germanska tökuorðs í rómönskum málum bendir sterk lega til að
orðið sé vesturgermanskt tökuorð í þeim málum, og þá úr fornfrönsku
(sbr. REW, u. sinn). Öfugt við frönsku eru orðin tvö varð veitt í ítölsku,
þ.e. senso ‘skilningarvit, skynjunarhæfileiki, skyn, skynj un, meðvitund’
(/sɛnso/ < lat. sensus) og senno ‘vit, skyn semi, hyggju vit’ (/senːo/ < ffrk.
*sin, væntanlega um ffr. *sen). Í ger mönsku málafjölskyldunni er orðið
einungis að finna í íslensku auk megin lands vesturgermönsku. Þetta
þýðir að orðið er líklegast fengið að láni og því ekki erfðaorð í íslensku.
Um físl. merking sjá ofar u. nóti – merking.
Ef hugað er m.a. að tímabili elstu heimilda um þessi tvö orð, má segja
að tökuorðið hafi komið inn í málið þegar innlenda orðið var þegar í
notkun. Físl. sen hefur sennilega verið eitt þeirra orða sem Íslendingar
lærðu í námi erlendis og ber því að túlka sem virðingartökuorð (um
menntun Íslendinga á miðöldum sjá Gunnar Harðarson 2016).
vers – vísuorð : Físl. vers (HómÍsl(1993) u.þ.b. 1200 > Stock. perg. 15
4to u.þ.b. 1200, de Leeuw van Weenen 1993) er talið vera tökuorð úr
mlþ. vers ‘vers, vísuorð’ (< Lat. versus ‘s.m.’) í AeW og ÍOb (u. vers).
IeW ber íslensku saman við aðrar myndir sama tökuorðs í germönsku
tunga_22.indb 88 22.06.2020 14:03:52