Orð og tunga - 2020, Blaðsíða 100
88 Orð og tunga
þá væri það skylt skrjóðr og fleiri orðum. Alexander Jóhannesson
(IeW, u. sqer, qer) telur að físl. skrúð sé einmitt innlent. Ef hugað er
að því hversu þröngt merkingarsvið fornenska orðsins er, þá er erfitt
að útskýra hvernig það hafi víkkað svo mikið í íslensku. Ef til vill er
enska orðið tökuorð úr norrænu, ef ekki erfðaorð (sbr. fe. scréadian
‘rífa, skera í tætlur’, scréade ‘ræma, tætla’ og enn fremur VWgsV, u.
skrauda).
Eins og haldið hefur verið fram ofar u. lexis – rǿða, er innlenda
orðið notað sem hjálparþýðing á erlenda orðinu sem er þar af leiðandi
augnablikstökuorð.
sen – merking : Físl. sen (Gramm3748 u.þ.b. 1250 > AM 748 i b 4to 1300–
1325, Björn M. Ólsen 1884) er talið vera tökuorð úr ffr. sen ‘merking,
vit, skynsemi’ í ÍOb (u.o.). Alexander Jóhannesson (IeW, u. seni, senu,
sṇter) telur það innlent en de Vries (AeW, u. sen) reiknar með að það
sé tökuorð þó að hann drepi stuttlega á þann möguleika sem IeW setur
fram. Orðið er vafalaust germanskt að uppruna (sbr. mhþ., mlþ. sin
‘merking, vit, skynsemi’) og því germanskt tökuorð í frönsku, senni
legast úr ffrk. *sin ‘merking, vit, skynsemi’ (sbr. fr. asséner ‘stefna að,
miða á’ sem leitt er af sen ‘átt, stefna’). Í frönsku hefur það gerst að
sen hefur vikið fyrir innlenda orðinu sens, en merkingarsvið þeirra
sköruðust að mörgu leyti (sjá einnig Gamillscheg 1934:274). Dreif ing
þessa germanska tökuorðs í rómönskum málum bendir sterk lega til að
orðið sé vesturgermanskt tökuorð í þeim málum, og þá úr fornfrönsku
(sbr. REW, u. sinn). Öfugt við frönsku eru orðin tvö varð veitt í ítölsku,
þ.e. senso ‘skilningarvit, skynjunarhæfileiki, skyn, skynj un, meðvitund’
(/sɛnso/ < lat. sensus) og senno ‘vit, skyn semi, hyggju vit’ (/senːo/ < ffrk.
*sin, væntanlega um ffr. *sen). Í ger mönsku málafjölskyldunni er orðið
einungis að finna í íslensku auk megin lands vesturgermönsku. Þetta
þýðir að orðið er líklegast fengið að láni og því ekki erfðaorð í íslensku.
Um físl. merking sjá ofar u. nóti – merking.
Ef hugað er m.a. að tímabili elstu heimilda um þessi tvö orð, má segja
að tökuorðið hafi komið inn í málið þegar innlenda orðið var þegar í
notkun. Físl. sen hefur sennilega verið eitt þeirra orða sem Íslendingar
lærðu í námi erlendis og ber því að túlka sem virðingartökuorð (um
menntun Íslendinga á miðöldum sjá Gunnar Harðarson 2016).
vers – vísuorð : Físl. vers (HómÍsl(1993) u.þ.b. 1200 > Stock. perg. 15
4to u.þ.b. 1200, de Leeuw van Weenen 1993) er talið vera tökuorð úr
mlþ. vers ‘vers, vísuorð’ (< Lat. versus ‘s.m.’) í AeW og ÍOb (u. vers).
IeW ber íslensku saman við aðrar myndir sama tökuorðs í germönsku
tunga_22.indb 88 22.06.2020 14:03:52