Orð og tunga - 2020, Page 94

82 Orð og tunga
(cœlestis) armonia – (himnesk) hljóðagrein: Lat. harmonia ‘sam svör­
un, samræmi, samhljómur’ (Gramm3748 u.þ.b. 1250 > AM 748 i b 4to
1300–1325, Björn M. Ólsen 1884) er tökuorð af grískum uppruna í
latínu. Fgr. ἁρμονία ‘samræmi, samkomulag’ er leitt af lýsingarorði
*ἅρμων sem er ekki varðveitt sem sjálfstætt orð en spor þess má þó
finna í mannsnafninu Ἁρμωνίδης og nafnorðinu βητάρμων ‘dansari’
(sbr. GeW, u. ἁρμονία).
Físl. hljóðagrein ‘samsvörun, samræmi, samhljómur’ (Gramm3748
u.þ.b. 1250 > AM 748 i b 4to 1300–1325, Björn M. Ólsen 1884) sam­
svarar hljóðsgrein og hljóðgrein (sbr. ONP, u.o.). Í ÞMR er orðið notað
í tveim merkingum: annars vegar þegar talað er um samhljóm reiki­
stjarnanna (þ.e. cœlestis armonia) og hins vegar þegar Ólafur heimfærir
gríska áherslukerfið upp á íslensku. Í síðara tilvikinu samsvarar físl.
hljóðagrein lat. tenor.
Innlenda heitið gæti hafa verið smíðað eftir lat. soni differentia. Lat­
neska heitið hlýtur að hafa verið þekkt. Vitneskja um latneska heitið
er möguleg forsenda þess að mynda hið íslenska orð. Samt sem áður
virðist latneska heitið ekki notað í íslensku annars staðar en í ÞMR. Ef
til vill má stinga upp á að latneska orðið hafi verið fengið í ÞMR sem
virðingartökuorð (sbr. einnig neðar u. fígúra – mynd/vǫxtr).
cismus – brugðning/spell, slita/sundrskorning: Orðið *cismus (Gramm3748
u.þ.b. 1250 > AM 748 i b 4to 1300–1325, Björn M. Ólsen 1884) er ekki
til í latínu en í ÞMR er það partur af alþýðuskýringu á gríska orðinu
σολοικισμός ‘málslöstur’ (þ.e. lat. solœcismus; sbr. σολοικίζω ‘skrifa
eða rita ranglega’, σόλοικος ‘e­r sem talar slæma grísku’ sem leidd
eru af nafni borgarinnar Soli (Σόλοι). Annað dæmi um þessa afleiðslu
er ἀττικίζω ‘vera á bandi Aþenubúa’, GeW, u. σολοικίζω).
Físl. brugðning (Gramm3748 u.þ.b. 1250 > AM 748 i b 4to 1300–1325,
Björn M. Ólsen 1884) er leitt af so. bregða (innlent nýgert orð). Físl.
spell (HSt Rst 12th c. > AM 61 fol. 1350–1375, LP) er erfðaorð (sbr. OE
spild ‘eyðing, tortíming’ og spildan ‘eyða’, OSax. spildian ‘drepa’, OHG
spilden ‘eyða’, sjá einnig IdgeW, u. (s)p(h)el­1), Físl. slita (Gramm3748
u.þ.b. 1250 > AM 748 i b 4to 1300–1325, Björn M. Ólsen 1884) er leitt af
so. slíta en físl. sundrskorning (Gramm3748 u.þ.b. 1250 > AM 748 i b 4to
1300–1325, Björn M. Ólsen 1884) er leitt af so. skera sundr, og eru bæði
orðin innlend nýgerð orð.
Lat. *cismus er augljóslega augnablikstökuorð, en það er hluti af
skýringu Ólafs á orðinu solœcismus. Orðið á uppruna sinn að rekja til
skýringarrits eftir Pseudo­Remigius og þá til frg. σχισμός ‘klofning’,
tunga_22.indb 82 22.06.2020 14:03:52