Bændablaðið - 16.07.2020, Blaðsíða 34

Bændablaðið | Fimmtudagur 16. júlí 202034
UTAN ÚR HEIMI
Skuggaleg herlirfa
nálgast Evrópu
Líklegt er að amerísk kornugla,
öðru nafni herlirfa, festi rætur
í Evrópu á þessu ári en í hlýju
veðurfari fjölgar hún sér sexfalt
á einu ári. Nú spá sérfræðingar
því að kornuglan, sem er mölur,
að aðeins tímaspursmál sé hvenær
hún nái fótfestu í Evrópu.
Ef lirfan er ekki nú þegar komin
til Evrópu þá er reiknað með að á
þessu ári komi hún til Ítalíu. Lirfan
er upprunalega frá Mið- og Suður-
Ameríku en hefur dreift sér til Afríku
og þaðan til Asíu. Í Kína er nú
þegar mikill skaði af kornuglunni.
Skordýrið hefur vetrarsetu á hlýjum
suðrænum stöðum en getur flutt sig
yfir stór svæði. Ef hún á að lifa af
á Norðurlöndunum yrði það einna
helst í gróðurhúsum því hún þolir
ekki frost. /ehg – Landbrugsavisen
• Lirfan gengur undir mörgum
nöfnum, meðal annars herlirfa
og herormar.
• Þrátt fyrir nafnið er hún mölur.
• Lirfan getur sexfaldað sig á einu
ári ef í hlýju loftslagi en tvöfald-
að sig í köldu veðurfari.
• Kvenkyns lirfan setur upp undir
1000 egg.
• Lirfurnar lifa á og ráðast á yfir 80
mismunandi uppskerutegundir,
helst gras og maís.
Amerísk kornugla
– Spodoptera frugiperda
Herlirfan étur allt sem að kjafti kemur.
Herlirfan, eða herormurinn,
Spodoptera frugiperda, gengur
undir ýmsum nöfnum milli landa.
Lirfan sjálf er afkvæmi möl-
flugu sem Svíar kalla maísflugu
og lirfuna „Höstarmélarven“,
en Norðmenn kalla fluguna
„Majsugle“, eða kornuglu. Þá er
fyrirbærið líka kallað haust-her-
ormur á ensku líkt og á sænsku.
Herlirfan er upprunnin í Mið-
Ameríku og hefur verið skæð
bæði í Bandaríkjunum og suður
til Argentínu. Frá Suður-Ameríku
barst hún til Afríku á sjötta áratug
síðustu aldar. Þá hefur hún einnig
náð fótfestu í Asíu. Nú óttast sér-
fræðingar að hlýnandi loftslag leiði
til þess að mölflugan nái líka fót-
festu í Evrópu og að herlirfan geti
valdið evrópskum bændum miklum
skaða.
Í raun eru til margar tegundir af
því sem nefnt hefur verið herlirfa, en
þekktar eru um 160.000 tegundir af
mölflugum. Tegundinni Spodoptera,
sem er sögð af Notuidae-ætt, var
fyrst lýst af franska lögfræðingn-
um og skordýrafræðingnum Achille
Guenée árið 1852. Gróflega hafa 30
tegundir herlirfa verið skilgreindar í
sex heimsálfum.
Eins og Bændablaðið hefur áður
greint frá þá hefur plága herlirfa
herjað á maísakra í Suður-Afríku
og öðrum löndum í sunnanverðri
Afríku. Uppskerubrestur af völdum
plágunnar er gríðarlegur.
Eftir að lirfurnar skríða úr eggi
geta þær valdið miklum skemmd-
um á maís og mörgum fleiri nytja-
tegundum og uppskerubresti á
stórum svæðum. Löndin sem verst
hafa komið út úr slíkum plágum eru
Suður-Afríka, Sambía, Malaví og
Simbabve. /HKr./VH
Spodoptera frugiperda:
Herlirfan var fyrst
skilgreind 1852
Spodoptera frugiperda.
Herlirfa.
Mataræði á tímum
víkinganna kannað
Norskir vísindamenn vinna nú
að stóru samstarfsverkefni til að
komast betur að því hvað felst í
hinni gömlu matarmenningu og
hvað víkingarnir borðuðu á sínum
tíma. Pottréttir, súpur, grillaðir
grísir, grautar og brauð er meðal
annars það sem víkingarnir létu
ofan í sig. Þegar haldnar voru
veislur var skilyrði að hafa nægi-
legt af mat og bjór á borðum.
Anneleen Kool er grasafræðingur
við náttúruminjasafnið í Noregi og
hún telur að víkingarnir hafi notað
plöntur í meira mæli í matargerð en
vitað hefur verið fram til þessa. Hún,
ásamt samstarfsfólki sínu, vinnur
að stóru verkefni til að fá meiri
kunnáttu á því hvernig plöntur voru
notaðar í matargerð fyrir yfir þús-
und árum síðan. Lítið er um skrif-
legar heimildir frá víkingatímanum.
Upplýsingar geta legið í gömlum
hefðum og fornleifauppgröftrum og
jafnvel í örnefnum.
„Hefðirnar vísindalega sýna að
algengt er að horfa á sambandið milli
dýra og fólks en ekki sambandið við
plöntur í matargerð. Við horfum í
hvort hægt sé að rekja plöntur til
baka á ákveðnum svæðum en þá
leggjum við upplýsingarnar inn
í sömu tegund af módelum sem
við notum til að rannsaka þróun á
dýrum og plöntum. Í staðinn fyrir að
nota DNA notum við kunnáttu um
plöntur þar sem tungumál er okkar
aðstoðartæki,“ segir Anneleen.
Allur hluti hvannarinnar nýttur
Í víkingagarðinum í grasagarðinum
í Tøyen í Noregi vaxa plöntur sem
vísindamenn telja að hafi verið not-
aðar á þessum tíma. Þar er hvorki að
finna kartöflur, gúrkur, gulrætur eða
tómata. Slík matvæli komu töluvert
síðar inn.
„Ein af þeim plöntum sem við
höfum safnað mikilli kunnáttu um er
hvönnin en þessa kraftalegu plöntu
er auðvelt að dæma sem lítið fagur-
fræðilega fjallaplöntu. Það bendir þó
allt til þess að þetta hafi verið mik-
ilvægt grænmeti á tímum víking-
anna. Bæði blöðin og stilkurinn voru
notuð, jafnvel ræturnar líka. Bragðið
er sérstakt, stilkurinn minnir á sápu
eða sellerí og bragðið er betra áður
en plantan fer að blómstra,“ útskýrir
Anneleen og segir jafnframt:
„Frostaþingslögin voru skrifuð
og safnað inn í kringum 1000–1200
og í þeim stendur; „ef maður gengur í
annars manns laukgarð eða hvannar-
garð, er sá hinn sami réttindalaus“.
Það bendir til þess að það var
algengt að rækta hvönn og lauk á
bæjunum. Hvönnin kemur einnig
við sögu í Íslendingasögunum.
Í sögunni um Ólaf Tryggvason
stendur að hann hafi tekið með sér
hvannarstilk til drottningar sinnar,
Tyra. Hún blíðkaðist ekki við það
því henni fannst þetta undarleg gjöf
og þar að auki var ekki til hvönn í
Danmörku, þaðan sem hún kom.“
Laukur notaður við greiningar
Við fornleifauppgröft hafa fundist
gamlar baunategundir og líklegt er
að þær hafi verið ræktaðar á tímum
víkinganna ásamt lauk. Í mörgum
rúnaskriftum má sjá að stendur;
„bjór, lín og laukur“.
„Það eru svæði við ströndina
þar sem sandlaukur, sem er í ætt
við hvítlauk, finnst í miklu magni.
Það er kenning um að þessi lauk-
ur hafi verið notaður á tímum
víkinga ásamt sigurlauk sem er
mikið af í Lofoten, rétt við gamalt
víkingaþorp. Líklegt er að blöðin
hafi verið borðuð. Rannsóknir frá
Svíþjóð benda til þess að einnig
hafi verið algengt að neyta guls
lauks. Fundist hafa fræ hvítlauks
í York í Englandi frá þessum tíma
en laukur var notaður til greiningar.
Þeir bjuggu til lauksúpu og gáfu
fólki sem hafði verið stungið með
sverði í magann. Ef sárið lyktaði af
lauk var það tákn um að ekki væri
hægt að bjarga manneskjunni því
þá var gat á þörmunum. Þannig að
laukur var bæði fæða og notuð í
lyfja- og greiningartilgangi,“ segir
Anneleen og bætir við:
„Nytjaplantan vallhumall
var mikilvægur fyrir víkingana
sem lengi vel var notuð til bjór-
gerðar. Víða í Noregi má finna
nafn plöntunnar á ólíkum mál-
lýskum sem bendir til að hún
hafi verið notuð sem humla.
Frjókornagreiningar sýna að
komið var með vallhumal til
Grænlands frá Noregi á víkinga-
tímum. Við höfum fundið margar
mismunandi tegundir plantna í
kringum víkingaþorpin.“
Svæðisbundinn munur í mataræði
Íslendingurinn Jón Viðar Sigurðs son
er prófessor í sögu við háskólann í
Osló og sérfræðingur í miðöldum
og víkingatímanum. Hann hefur
ákveðna vitneskju um mataræði
þess tíma.
„Korn var mjög mikilvægt og dag-
lega á borðum en það bendir margt til
þess að stríðsmenn hafi borðað meira
kjöt. Víkingarnir voru með kýr sem
gáfu þeim bæði mjólk og kjöt sem
var mikilvæg næring og búið var til
smjör, súrmjólk og ostar. Sumir voru
einnig með svín og hænur. Kindur
voru einnig mikilvægar til að fá ull
til fata- og seglgerðar og kjötið var
einnig borðað,“ segir Jón Viðar sem
undirstrikar að á þessum tíma má sjá
svæðisbundinn mun:
„Fyrir norðan var borðað meira
af fiski en þar var og er erfiðara að
framleiða korn. Líklegt er að kornið
fyrir norðan hafi verið meira notað til
bjórgerðar en það var mjög mikilvægt
að framleiða mikið af drykkjum með
alkóhóli. Fyrir norðan borðuðu vík-
ingarnir mikið hreindýrakjöt en fleira
var nýtt af dýrinu eins og feldurinn og
hornin. Fuglar voru einnig veiddir en
stærstu dýrin, eins og elgir og birn-
ir, var einungis elítan sem gat veitt.
Víkingarnir söfnuðu einnig berjum,
sveppum og hnetum úr skóginum.
Allt sem hægt var að borða var nýtt
og engum mat var hent. Einnig sjáum
við að félagslegur munur var gríðar-
mikill þannig að allir höfðu ekki
sömu möguleika á besta matnum á
þessum tíma.“
Víkingarnir skrifuðu ekkert niður
og því er erfiðara að komast að því
hvað borðað var á þessum tíma
en frá öðrum menningarskeiðum.
Rannsóknarteymi Annelen vonast
því til að rannsókn þeirra geti varp-
að ljósi á meiri kunnáttu um gamlar
matarhefðir sem hafa gleymst.
/ehg – forskning.no
Þegar haldnar voru veislur á tímum víkinganna var skilyrði að hafa nægilegt af mat og bjór á borðum.
Mynd / Authentic Nordic Lifestyle Experiences
Matur víkinga er talinn hafa verið mjög fjölbreyttur. Pottréttir, súpur, grillaðir
grísir, grautar og brauð er meðal annars það sem víkingarnir létu ofan í sig.