Bændablaðið - 16.07.2020, Blaðsíða 37

Bændablaðið | Fimmtudagur 16. júlí 2020 37
frá Srí Lanka, Mólukaeyjum eða
Indónesíu og að hún hafi breiðst
þaðan út um stóran hluta Suðaustur-
Asíu þar sem plantan er víða ræktuð
og hefur gert sig heimakomna. Auk
þess sem hún hefur náð fótfestu víða í
Ástralíu, Mið- og Suður-Ameríku og
hluta Afríku eftir að hafa slæðst úr frá
ræktun, hvort sem er til átu eða sem
stásstré í görðum. Í dag telst tegundin
vera innlend á Filippseyjum, í
Malasíu og í Víetnam.
Nafnaspeki
Latneska ættkvíslarheitið Averrhoa
er í höfuðið á múslímska lækninum,
stjörnufræðingnum, dómaranum
og heimspekingnum Abū 'l-Walīd
Muḥammad bin Aḥmad bin Rushd,
sem gekk almennt undir nafninu Ibn
Rushd og var uppi 1126 til 1198. Ibk
Rushd bjó og starfaði í Andalúsíu á
Spáni og kaus sjálfur að kalla sig
Averroes upp á latínu. Portúgalar
voru fyrstir til að nota tegundarheitið
carambola árið 1598 og er talið að
það heiti sé komið úr indverska
málinu marathi, karambal, en
upphaflega úr sanskrít, karamaphala,
sem þýðir forréttur.
Á ensku kallast aldinið carambola
eða star fruit. Víða í Suðaustur-
Asíu kallast það belimbing eða ma
fueang en í Taílandi kallast aldinið
maak fueang og khế í Víetnam.
Víðast í Suður-Ameríku og á
eyjum í Karíbahafi kallast aldinið
carambola eða karanbol. Þjóðverjar
kalla það karambole eða sternfrucht,
Finnar segja tähtihedelmä en Svíar
karambåla og stjärnfrukt. Á dönsku
kallast aldinið stjernefrugt og á
íslensku þekkjast heitin stjörnualdin
og stjörnuávöxtur.
Saga
Talið er að stjörnualdintré hafi borist
með Portúgölum eða Spánverjum
á Flórídaskaga í Bandaríkjunum
Norður-Ameríku árið 1887 frá
Indlandi. Í fyrstu var það ræktað
sem forvitnilegt skrauttré eða runni
og útbreiðsla þess takmörkuð.
Það var ekki fyrr en í kringum
1970 sem stjörnualdin fóru að sjást
í verslunum í Bandaríkjunum að
einhverju ráði. Vaxandi vinsældir
aldinsins þar eru að mestu
áhugagarðyrkjumanninum Morris
Arkin að þakka. Arkin, sem bjó í
Flórída, var mikil áhugamaður um
ræktun stjörnualdins og prófaði sig
áfram með ýmis yrki á árunum 1960
til 1970. Arkin æxlaði einnig saman
ólíkum yrkjum og datt að lokum
niður á blending sem varð gríðarlega
vinsælt. Yrkið sem um ræðir kallast
'Arkin' í höfuðið á skapara sínum og
er miðlungs stórt, dökkgult að lit, er
sætt á bragðið og mest ræktaða yrki
í Bandaríkjunum í dag.
Vinsældir stjörnualdins á
Vesturlöndum hafa smám saman
verið að aukast undanfarna áratugi
og er aldinið ræktað til manneldis
í Flórída, á Havaíeyjum og Púertó
Ríkó til að fullnægja eftirspurninni
í Bandaríkjunum Norður-Ameríku.
Stjörnualdin sem seld eru í Evrópu
koma aftur á móti yfirleitt frá Asíu.
Ræktun
Stjörnualdinstré eru sígrænar og
hitakærar plöntur sem gefa af sér
aldin allt árið við bestu skilyrði.
Fullþroskaðar plönturnar þola heita
og þurra eyðimerkurvinda vel og allt
að -2,8° á Celsíus í stuttan tíma en
ungplöntur eru viðkvæmari.
Aðaluppskerutíminn í Taílandi
er frá október til desember en í
Indónesíu er aldinið uppskorið
tvisvar á ári, í janúar til febrúar
og júlí til ágúst. Í Flórída er
uppskerutími stjörnualdina frá í
desember og fram í mars.
Hægt er að rækta tréð í allt að
1.200 metra hæð yfir sjávarmáli
þar sem skilyrði leyfa. Plantan kýs
mikla og beina sól og að minnsta
kosti 1.800 millimetra úrkomu á ári
en miklar rigningar geta skemmt
fyrir aldinmyndun. Trén eru ekki
kræsin á jarðvegsgerð og þrífast
vel í grýttum og gljúpum jarðvegi.
Yfirleitt eru trén vökvuð reglulega
í ræktun, en þau þola ekki vatnsósa
jarðveg og eru gefinn áburður
þrisvar á ári.
Trjánum er fjölgað með ágræðslu
eða toppgræðlingum til að viðhalda
yrkjum. Þar sem stjörnualdintré eru
með víðfeðma og fyrirferðarmikla
krónu er þeim í ræktun plantað
út með að minnsta kosti sex og
upp í níu metra millibili. Trén eru
hraðvaxta og eru yfirleitt byrjuð að
mynda aldin á fjórða til fimmta ári.
Uppskera af einu tré getur verið á
milli 90 til 180 kíló á ári eftir yrkjum
og vaxtarskilyrðum.
Eitthvað er um að trjánum sé
fjölgað af fræi. Fræin hafa þann
ókost að þau lifa stutt og verður
þroski aldina að vera réttur svo að
fræin séu fullþroskuð. Best er að sá
í raka svarðmosamold og það tekur
fræin um 14 til 18 daga að ála við rétt
skilyrði. Rótarkerfi fræplantna er
seinvaxið og ungplöntur viðkvæmar
og þurfa ástríka umönnun eigi þær
að lifa og dafna.
Þrátt fyrir að stjörnualdin séu
laus við ýmsa óværu í ræktun er líkt
með þeim og öðrum aldintegundum
að á trén leggjast ýmsar pöddur,
sveppir, vírusar og bakteríur og er
beitt bæði lífrænum og efnahernaði
í baráttunni við óværuna. Vegna
sjúkdómavarna er bannað að flytja
inn stjörnualdin frá Malasíu til
Bandaríkjanna Norður-Ameríku.
Þar sem er ekki gætt að trjánum
í ræktun og aðstæður eru þeim
hagfelldar geta þau sáð sér út í
náttúruna og eru sums staðar talin
með ágengum tegundum sem leggja
undir sig stór svæði á skömmum
tíma.
Stjörnualdin eru yfirleitt tínd á
meðan þau eru græn og óþroskuð
og látin þroskast í flutningi. Aldinin
skemmast hæglega við hnjask og
hafa stuttan hillutíma í verslunum.
Í lokuðu íláti geta þau geymst í kæli
í um tvær vikur. Ofþroskuð aldin fá
á sig brúna bletti, verða saggaleg og
óvæn viðkomu.
Nytjar
Stjörnualdin beint af trjánum er 91%
vatn, 7% kolvetni og 1% prótein.
Aldinið inniheldur litla sem enga
fitu og í hverjum 100 grömmum er
að finna 31 kaloríu. Það er ríkt af
C- og B-vítamínum og inniheldur
talsvert af stein- og andoxunarefnum
en lítið af trefjum.
Yfirleitt er aldinanna neytt
ferskra á meðan þau eru stinn,
safarík og stökk undir tönn en
þau eru einnig talsvert notuð til
matargerðar í Asíu og víðar. Auk
þess sem aldinið er pæklað og notað
í sósur, sultur og safa.
Í Suðaustur-Asíu eru aldinin
skorin í sneiðar eða strimla og
léttsteikt á pönnu ásamt negul,
sykri og stundum eru eplaskífur
hafðar með. Kínverjar eru hrifnir
af stjörnualdininu með fiski og á
Taílandi þykja þau gott meðlæti
með rækjum en á Jamaíka er algengt
að aldinin séu þurrkuð og borðuð
sem snakk eða millimál. Einnig
er gott að hafa þau fersk í salat og
stjörnualdin fer vel með avakadói
og roast beef.
Aldinið er sagt þvagauk andi,
slímlosandi og hósta stillandi auk
þess sem það á að auka hárvöxt
og lina timburmenn og draga
úr líkum á sykursýki. Það á
einnig að græða magasár,
draga úr bólgum, auka
mjólkurmyndun nýmæðra
og blóðflæði í æðum, drepa
iðraorma, lægja höfuðverk
og auka frískleika húðarinnar.
Samkvæmt alþýðuspeki
á lauf trjánna að stöðva
uppköst séu þau lögð á ennið
og mulin fræ að hafa róandi
áhrif séu þau blönduð vatni
og drukkin.
Þar sem aldinið inniheldur
talsvert af oxalsýru er ekki
gott að neyta mikils af því í
einu og ofneysla getur leitt
til eitrunareinkenna, sér í
lagi hjá fólki sem á við vandamál í
nýrum að stríða.
Seinni tíma rannsóknir benda
til að í stjörnualdinum sé að finna
bólgulægjandi efnasambönd
og efnasambönd sem draga úr
húðþurrki.
Viður stjörnualdintrjáa eru ljós
en fær á sig rauðleitan blæ eftir
að hann er þurrkaður. Viðurinn er
þokkalega harður í sér og notaður til
húsagerðar og til að búa til húsgögn.
Safi aldinanna er sagður vera góður
blettahreinsir og til að hreinsa ryð
af járni og fægja kopar.
Stjörnualdin á Íslandi
Fyrst er getið um stjörnualdin
eða stjörnuávöxt, eins og aldinið
er stundum kallað, í íslenskum
fjölmiðli í Morgunblaðinu árið 1990
en þar segir í dálki, sem kallast Á
förnum vegi, undir fyrirsögninni
Skrítið grænmeti og framandi
ávextir, um stjörnualdin: „Þessi
ávöxtur er yfirleitt borðaður hrár
til dæmis í salati, með fuglakjöti eða
skelfiski, en Indverjar súrsa hann.
Hann er C-vítamínauðugur.“
Tveimur árum síðar birti
Hagkaup auglýsingu með myndum
af ýmsum áhugaverðum framandi
ávöxtum og þar á meðal, papaja,
rambútan og stjörnualdini.
Í Fréttablaðinu árið 2009 er að
finna lýsingu á hvítvíni sem heitir
Villa Antinori þar sem segir að það
sé fölsítrónugult með létta fyllingu,
þurrt og ferskt og að bragðið
einkennist af sítrus, ljósum ávexti,
stjörnuávöxtum og steinefnum.
Stjörnualdin sést ekki oft í
grænmetisborðum stórmarkaða hér
á landi en er í boði annað slagið.
Blómin eru bleik eða fjólublá og vaxa á stuttum rauðum stönglum við axlir
á greinum eða við blaðstilka.
Aldin tilbúin til tínslu.
Uppskera af einu tré er milli 90 til 180 kíló á ári eftir yrkjum og vaxtar­
skilyrðum.
Stjörnualdin eru yfirleitt tínd á meðan þau eru græn og óþroskuð og látin
þroskast í flutningi.
Aldinið myndar áberandi stjörnu sé það skorið í sneiðar.
Blöðin missa safaspennuna á nótt­
inni og í miklum vindi.
Léttsteikt stjörnualdin með indv
erskum
kryddum.