Bændablaðið - 16.07.2020, Blaðsíða 40

Bændablaðið | Fimmtudagur 16. júlí 202040
Stundum er talað um að í eina
tíð hafi íslenskan verið mjög
dönskuskotin eins og það sé
liðin tíð. En er það svo? Orð
úr erlendum málum geta leynst
í íslensku máli ef þau eru sett í
íslenskan búning, þ.e.a.s. staf-
sett upp á íslensku en þau verða
ekki sjálfkrafa íslensk fyrir það.
Við breytum ekki Dana í
Íslending með því einu að klæða
hann í lopapeysu. Ræturnar breyt-
ast ekki við það. Ef við ritum
orðin með upphaflegri stafsetn-
ingu og höfum þau innan tilvitn-
unarmerkja eins og á að gera þá
rekumst við „av og til“ á dönsk
orð og orðatiltæki og með því að
einsetja sér að draga þau fram
eins og ég geri í þessari grein þá
get ég látið þau koma fyrir „træk
i træk“ „hist og her“ í greininni.
Eftir að ég fór að „fokusere“
á dönsk tökuorð þá undrast ég
hversu oft þau „dukker op“,
ekki síst við dagleg heimilisstörf.
Flestir kannast við að nota dönsku
þegar þeir handleika „sikker-
heds“-nælu en það gildir líka við
að „vaske op“, „stryge“ þvott,
„spæle“ egg, bera fram „bagelse“
á „en serviet“ handa „kunner“ að
„smage på“ eða selja á góðum
„pris“, setja upp „betræk“
og „gardiner“ eða þurrka leir
„tøj“ með „viskestykke“ ef það
er ekki orðið „sjusket“. Það má
líka finna orð sem eiga við um
„kropen“ svo sem „plat“fót og
„liv“stykki. Almenningur hefur
vanist mörgum af þessum orðum
fyrir mörgum árum „siden“ hefur
jafnvel alist upp við þau „fra
bløde barnsben“ en þegar menn
sjá þau í upprunalegri stafsetn-
ingu er ég ekki viss um að þeir
„finner sig i“ að hafa þau öll í
íslensku máli. Ég verð oft „ald-
eles“ „skuffet“ þegar ég sé þau út
um „ditten og datten“ í skrifuðu
máli, og þar sem ég er á annað
borð farinn að „gøre mig gæld-
ende“ varðandi íslenskt málfar
þá finnst mér „uforsvarligt“ að
reyna ekki að berjast gegn þeim.
Það er þó ljóst að danskan „grass-
erer“ ekki nú með sama hætti og
hún gerði „i den“, enda þótt hún
„spiller“ ennþá „stor rolle“ í
töluðu máli. Vandamálið er að
íslenskan hefur verið „udsat“
fyrir dönskum áhrifum vegna
þess hversu margir hafa „studer-
ed“ í Danmörku þó þeir hafi ekki
orðið „duks“, og heim komnir
hafa þeir þótt vera „dannede“
ef þeir notuðu „fremmede“ orð,
jafnvel þótt til væru íslensk orð
sem „stemmede“ við það sem
þeir voru að segja. Þetta byrjar
oft í vissum „kredser“ og þegar
menn eru á annað borð búnir að
venja sig á að nota erlend orð
þá hætta þeir því ekki „með det
samme“. Ef menn hefðu ekki
á sínum tíma lagt áherslu á að
„redde“ móðurmálinu og hreinsa
það af útlenskuslettum með Jónas
Hallgrímsson í fararbroddi þá
hefði íslenskan á endanum orðið
„smæk“full af dönskum orðum
og hún væri mögulega „forbi“
í dag.
Ég „vil mene“ að það sé okkar
„plikt“ að „agitere for“ góðu
málfari og að við hjálpumst að
við að tala „almindelig“ íslensku.
Við eigum að leiðrétta þá sem
eru „svag“ fyrir útlendum slett-
um, a.m.k. í „private“ samtöl-
um þegar útlensk orð koma fyrir
„uforvarende“ en þó þannig
að það trufli sem minnst þann
sem er að tjá sig. Það er mjög
„irriterende“ fyrir þann sem
talar þegar aðrir „blander sig i“
hvernig hann eða hún talar ef það
er ekki „akkurat“ rétt með þeim
afleiðingum að umræðuefninu
er breytt í miðri frásögn og þráð-
urinn ekki tekinn upp aftur. Með
æfingunni verður það ekki svo
mikil „kunst“ að tala fallegt mál.
Það er samt ekki í „bi“gerð að við
getum einhvern tíma kvatt sein-
asta danska orðið „med pomp
og pragt“.
Það má vera að mörgum finnist
það vera „pjat“ hjá mér að finna
að þessum orðum og „vesen“
fyrir sig að þurfa „endelig“ að
hugsa sig um hvaða orð þeir nota
þegar þeir eru í góðum „selskab“
og vilja hafa „fut“ í samræðun-
um eða hafa það „hyggeligt“, og
fá svo „oven i købet“ „moral“
yfir því hvernig þeir tala á meðan
öðrum er „slet“ sama. Það eru
ekki allir sem „spekulere“ í
því að vera „flink“ í að tala fal-
legt mál, þeir hugsa „kanske“
meira um að vera „elegant“ eða
„pæn“, hafa „krøller“ í hár-
inu, stofna „galleri“ eða kaupa
„rutchebane“ til að geta grætt
„formue“ af peningum og geta
þá „narret“ einhvern með sér í
heims„rejse“.
Nú vil ég fara að „slutte“ þessu
áður en ég fæ „seneskede-„bólgu
eða verð „sløj“. Það er eins og
ég sé í „akkord“ við að sletta
dönsku og það er eins gott að
svona „tørn“ verði ekki „rutin“
hjá mér. Ég er búinn að draga
fram „flere“ tugi orða sem eiga
ekki heima í íslensku. Lesendur
eru sjálfsagt orðnir „rasende“
yfir því hvað greinin er dönsku-
skotin hjá mér og ég má þakka
fyrir ef ég fer ekki að „skråle“
eftir alla þessa dönsku, annað eins
hefur nú „sket“ en það bjargar
sennilega að ég er „ædru“. Ég
vil þó „i forbifarten“ minna á
nokkur orð til viðbótar sem ég
verð aldrei „dus“ við; „stilling“,
„korter“, „funkere“.
„Knus“ og „tak“ fyrir að lesa
greinina til enda.
Þorsteinn Guðmundsson
MÁLFAR&MÁLNOTKUN
Dönsk orð í íslensku
Bænda
Smáauglýsingar S. 56-30-300
hafa áhrif
LÍF&STARF
Frjósemi og fóðrun sauðfjár:
Leitað að þátttakendum
í nýtt verkefni
Í haust mun Ráðgjafarmiðstöð
landbúnaðarins hleypa af
stokkunum verkefni sem miðar að
því að skoða með bændum hvernig
auka megi frjósemi ánna.
Verkefnið er framhald af verkefni
sem kallaðist fóðrun og frjósemi
sauðfjár og var unnið í samstarfi
við 20 sauðfjárbú veturinn 2018
til 2019. Niðurstöður úr því voru
kynntar á liðnum vetri á fagfundi
sauðfjárræktarinnar og má vísa í
upptöku af þeim fundi og skýrslu
um verkefnið sem hvort tveggja er
aðgengilegt á heimasíðu RML.
Helstu niðurstöður úr þeirri
athugun voru að fram kom munur
milli sauðfjárbúa í frjósemi sem
tengja mátti við þroska og fóðrun
ánna. Búunum var skipt upp í þrjá
flokka eftir frjósemi. Áberandi var
að á þeim búum þar sem frjósemin
var best þyngdust ærnar mest yfir
fengitímann og bættu við sig mestum
holdum samkvæmt holdastigun. Þá
var athyglisvert að á þeim búum
þar sem frjósemin var minnst voru
yngri ærnar þroskaminni en á
búunum þar sem frjósemin var betri.
Sérstaklega var munurinn mikill hjá
tvævetlunum. Niðurstöðurnar styðja
við eldri vitneskju um mikilvægi þess
að vel takist til með uppeldi ánna.
Markmiðið er meiri frjósemi
Í framhaldi af verkefninu Frjósemi
og fóðrun sauðfjár var ákveðið að
bjóða bændum til þátttöku í nýju
verkefni. Þar verður fókusinn
settur á þroska hjá ám á fyrsta og
öðrum vetri og markmiðið að vinna
með bændum að bættri frjósemi
á þátttökubúunum. Verkefnið er
sett upp til tveggja ára. Það sem
bóndinn þarf að leggja fram er
að láta greina heysýni úr heyjum
sem koma til álita sem fóður um
fengitíð. Síðan þarf bóndinn að
vigta a.m.k. tvo yngstu árgangana
(ær á fyrsta og öðrum vetri) fyrir
og eftir fengitíma. Þetta þarf að
framkvæma framleiðsluárin 2021
og 2022. Á vegum verkefnisins er
séð um að taka heysýnin og skila
til bænda túlkun á niðurstöðum.
Þá myndi ráðunautur heimsækja
bóndann einu sinni að vetri þar
sem m.a. yrði rætt hvernig mætti
hugsanlega ná auknum árangri í því
að bæta frjósemi ánna. Valin verða
20 bú til þátttöku. Öllum er frjálst
að sækja um en sérstaklega er verið
að horfa til búa sem eiga sóknarfæri
í því að auka frjósemina og munu
bú sem eru undir landsmeðaltali í
frjósemi (1,82 lömb pr. fullorðna
á) hafa forgang inn í verkefnið.
Varðandi stærð búa er viðmiðið að
fjöldi veturgamalla á séu 20 eða
fleiri. Til hliðar við þetta hefur
verið samið við nokkur bú þar sem
frjósemi er úrvals góð um söfnun
á vigtartölum með aðeins ítarlegri
hætti.
Umsóknarfrestur til 1. ágúst
Umjón með verkefninu af hendi
RML hafa auk undirritaðra þau
Kristján Ó. Eymundsson og Fanney
Ólöf Lárusdóttir. Þá er verkefnið
unnið í samstarfi við LbhÍ en
Jóhannes Sveinbjörnsson mun,
líkt og í fyrra verkefni, veita aðstoð
við uppgjör gagna úr verkefninu og
koma að túlkun niðurstaðna. Þeir
sem hafa áhuga á að taka frjósemina
til skoðunar á sínum búum og vera
þátttakendur í verkefninu geta
sent tölvupóst á ee@rml.is eða
haft samband við einhverja af
starfsmönnum RML sem tilgreindir
eru hér. Umsóknarfrestur er til 1.
ágúst næstkomandi.
Eyþór Einarsson og
Árni B. Bragason
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins
Lambadómar haustið 2020
Lambadómar eru ein af
grunnstoðum í ræktunarstarfi
sauðfjárræktarinnar. Dómarnir
nýtast við val á ásetningi,
söfnun upplýsinga um afkvæmi
sæðingastöðvahrúta og við
afkvæmaprófanir á hrútum.
Hér verður farið yfir nokkur
atriði varðandi framkvæmdina á
komandi hausti.
Best er að bændur panti sjálfir í
gegnum heimasíðu RML (sjá tengil á
forsíðu) en einnig er hægt að hringja
í 516-5000 og láta taka pöntunina
niður. Eindregið er óskað eftir því
að bændur panti fyrir 15. ágúst svo
skipuleggja megi þessa vinnu með
sem hagkvæmustum hætti. Ef ekki
liggur fyrir í hvaða viku á að skoða
lömbin þegar nálgast miðjan ágúst er
vakin athygli á því að nú er hægt að
panta lambaskoðun á heimasíðunni
án þess að panta ákveðna viku. Þeir
bændur og skipuleggjendur verða
þá í samráði með tímasetningu
í framhaldinu og skoða hvaða
möguleikar eru eftir í stöðunni.
Pantanir sem berast fyrir 15. ágúst
njóta forgangs við niðurröðun og
þeir sem panta síðar geta lent í verri
stöðu með að fá lambaskoðun á þeim
tíma sem þeir óska helst eftir. Síðasti
dagur sem hægt er að panta vinnu
við lambadóma er föstudagurinn
16. október en pöntunarforminu
á heimasíðu RML verður lokað í
lok vinnudags fimmtudaginn 8.
október. Semja þarf sérstaklega
við skipuleggjendur lambadóma
á hverju svæði um vinnu sem
óhjákvæmilegt er að hafa utan
tímabilsins 7. september til 16.
október. Mikilvægt að fá þær óskir
eins tímalega og kostur er.
Skipuleggjendur lambadóma
haustið 2020 verða eftirtaldir:
1. Gullbringu- og Kjósarsýsla,
Borgarfjörður, Snæfellsnes,
Vestur-Barðastrandarsýsla
og Ísafjarðarsýslur: Árni B.
Bragason og Oddný Kristín
Guðmundsdóttir
2. Dalasýsla og Austur-
Barðastrandarsýsla: Eyjólfur
I. Bjarnason
3. Strandasýsla og Vestur-
Húnavatnssýsla: Sigríður
Ólafsdóttir
4. Austur-Húnavatnssýsla: Auður
Ingimundardóttir
5. Skagafjörður, Eyjafjörður og
Suður-Þingeyjarsýsla: Ditte
Clausen
6. Norður-Þ ingey ja r sýs la :
Steinunn Anna Halldórsdóttir
7. Austurland: Guðfinna Harpa
Árnadóttir
8. Skaftafellssýslur, Rangár-
vallasýsla og Árnessýsla:
Fanney Ólöf Lárusdóttir
Gjaldtaka
Gjaldtaka fyrir lambadóma fylgir
almennri gjaldskrá RML. Komugjald
er 6.500 krónur og tímagjald fyrir
hvern starfsmann er 8.000 krónur á
klukkustund, hvorutveggja verð án
virðisaukaskatts.
Góð vinnuaðstaða flýtir fyrir
Vinnuaðstaða við lambadóma er
víða prýðileg en þó er ástæða til
að minna bændur á að reyna að
hafa vinnuaðstöðuna þannig að
dómarnir geti gengið fljótt og vel.
Þar má t.d. huga að rennsli lamba að
ómmælingastað, vinnuaðstöðu við
ómsjána s.s. borðhæð og bærilegu
sæti fyrir ómmælingamann, sætum
fyrir íhaldsmenn, lýsingu á dóma-
stað (leggmæling, ullarmat) og að
gólf á dómastað séu ekki óþægilega
hál þannig að lömbunum gangi illa
að fóta sig. Það er hagur fyrir bæði
fólk og fénað að þetta vinnist sem
léttast á þessum álagstíma hjá okkur
öllum.
Afkvæmarannsóknir
Bændur eiga kost á því að fá
styrk út á afkvæmarannsóknir til
að koma á móts við kostnað við
ómmælingar. Kröfur um styrkhæfa
afkvæmarannsókn eru þær sömu
og á síðasta ári. Í samanburði þurfa
að vera a.m.k. 5 hrútar og þar af
lágmark 4 veturgamlir (hrútar
fæddir 2019). Áætlaður styrkur út
á hvern veturgamlan hrút er 5.000
krónur. Ómmældu lömbin þurfa öll
að vera af sama kyni og að lágmarki
8 afkvæmi undan hverjum hrút. Hver
hrútur þarf síðan að eiga a.m.k. 15
afkvæmi með kjötmatsupplýsingar.
Sótt er um styrk með því að
senda tölvupóst á ee@rml.is og
tilkynna að búið sé að ganga frá
afkvæmarannsókn í Fjárvís.is.
Eyþór Einarsson og
Árni B. Bragason
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins
Mynd / Jón Eiríksson
Lely Center Ísland
Reykjavík: Krókháls 5f – Sími 414 0000 – www.vbl.is
Akureyri: Óðinsnes 2 – Sími 464 8600
SÍUR Í
DRÁTTARVÉLAR