Fiskifréttir - 08.06.2001, Qupperneq 36

36
FISKIFRETTIR 8. júní 2001
Halaveðrið
Skipin sýndust í lögum,
hvert upp af öðru
Loftskeytastöðin á Mel-
unum. Hún gegndi mik-
ilvægu hlutverki og
annaðist samskipti við
togarana.
Nýju togararnir þóttu
stórir og öflugir
Togarinn Glaður. Varð
fyrir miklu áfalli á
Halamiðum um jóla-
leytið 1924. Það varð til
þess að vekja umræður
um sjóhæfni togaranna,
en menn höfðu haft þá
trú að slíkar “hafborg-
ir” gætu ekki farist á
rúmsjó.
áfram veiðum þar til við vorum al-
veg orðnir í vandræðum með lifur
og salt næstum því búið. Fórum
við þá til Dýrafjarðar og létum í
land 40-50 tunnur af lifur og tókum
dálítið salt. Var svo haldið út aftur
og byrjað á líkum stað. Nokkru
síðar fór Skallagrímur heim, hann
losaði ekki lifur fyrir vestan. Afli
var líkur, þó meiri ufsi. Eftir þrjá
daga var haldið heim, var þá saltið
búið og lifrarföt öll full.”
Fiskisaga nafnanna Guðmundar
Guðmundssonar og Guðmundar
Jónssonar var fljót að fljúga og
ekki leið á löngu uns mikill meiri-
hluti íslenska togaraflotans var
kominn á hin nýfundnu mið og
héldu skipin sig þar meira eða
minna næstu árin, einkum yfír vetr-
artímann. Fljótlega komu einnig
togarar frá öðrum þjóðum til sög-
unnar og voru það einkum Þjóð-
verjar sem sóttu á miðin og sóttust
þeir einkum eftir karfanum, sem
nóg virtist vera af. Voru þess dæmi
að togarar fengju um eða yfir 200
tonn af karfa á sólarhring sem þótti
geysimikið. Islendingarnir sóttust
hins vegar fremur eftir þorski og
voru fljótir að finna að ekki var
sama hvernig staðið var að veiðun-
um á svæðinu. Mesti aflinn var í
hallanum niður í dýpið á Halanum
og þótt erfiðlega gengi í fyrstu að
veiða þar voru menn fljótir að
komast upp á lagið.
Smátt og smátt fóru vörpurnar
að slétta botninn og eftir það
minnkaði veiðarfæratjónið þótt
alltaf lentu menn í því öðru hverju
að fá slæmar festur og hífa trollin
upp í tætlum. Var þetta helsti tálmi
veiðanna, ásamt því að veður urðu
oft ótrúlega válynd á þessum slóð-
um og það jafnvel svo að reyndir
sjómenn, sem ýmsa hildi höfðu
háð, töldu sig ekki hafa kynnst
öðru eins.
Ekki hægt að lýsa
veðurfari og sjólagi
I grein þeirri eftir Guðmund
Jónsson sem áður hefur verið vitn-
að í fjallar hann nokkuð um veður-
farið á Halanum og segir þar m.a.:
„Líklega er aðalástæðan fyrir
þessum alþekktu hrakviðrum á
Halanum sú hve skammt er út í
kalda strauminn og ísinn. Eins og
að framan var sagt, að út á Hala-
homið væru 50-60 mílur frá landi,
þá eru yftr til Grænlands ekki nema
120 mílur, eða um 12 tíma ferð á
togara. Þessi spölur er að mestu
leyti fullur af ísreki og köldum
straumi (Pólstraumurinn), ca. 0
gráðu heitum. Þegar svo heiti
straumurinn, sem áður var nefndur,
mætir þessu kuldaríki, og þegar
Togarinn Egill Skalla-
grímsson. Var fyrsti tog-
arinn sem fékk loft-
skeytatæki. A myndinni
má glögglega sjá hvernig
loftskeytastöngunum var
komið fyrir sem fram-
lengingu á möstrunum.
Egill Skallagrímsson var
mjög hætt kominn í
Halaveðrinu en eftir
þrotlausa baráttu upp á
líf og dauða tókst áhöfn-
inni að bjarga sér og
skipinu.
veðurskilyrði eru ill, verður úr því
stundum sá óhemju ofsi, sem ekki
er hægt að lýsa, og ólíkt því sem
gjörist á öðrum slóðum, þótt rok sé
kallað. Vegna straumsins ýfist sjór-
inn í há og kröpp brot. Hér er átt
við austan eða norðaustan veður,
sem eru verst. Þessi veður geta
komið allt í einu og er það því
mesta hættan. Oft er svo háttað, að
það virðist blíðuveður að sjá til
lands, en út af Halanum hefir verið
að myndast skýjabakki, sem hækk-
ar og nálgast, að því er virðist,
hægt og hægt. Venjulegast er slétt-
ur sjór á undan svona áhlaupum og
veiði góð, ef til vill talsverður fisk-
ur á dekki, sem ekki hefir unnist
tími til að koma niður, þegar þoku-
bakkinn er að komast heim undir
veiðiskipin. Hvað skeður þá? Frá
1-2 vindstigum eru komin 10 vind-
stig eða meir, með svarta byl, á svo
sem 20-30 mínútum. Báran rís að
sama skapi. Og á þessum augna-
blikum reynir mest á kjark og þol
sjómannanna. Enginn vill missa
fenginn afla og verður að gera sem
hægt er, til að bjarga veiðinni og
koma henni niður í skipið áður en
ekki er stætt og öllu skolar fyrir
borð, sem laust er á þilfari. Skip-
stjóri hagar stjórninni á skipinu svo
að það verjist sem best áföllum.
Einnig varar hann við, ef óvenju
stór brot koma, sem líkleg eru til að
æða yfir skipið, svo menn hafi tíma
til að komast í öruggt skjól á með-
an ólagið ríður yfir. Allir gera sem
þeir geta, að ljúka þessu sem fyrst.
Og oft má sjá snör og falleg hand-
tök hjá mörgum manninum. Aldrei
verður vart við hræðslu eða veilu
hjá neinum, hvernig sem ofsinn
æðir, og allir sjá að ekki munar
nema hársbreidd milli lífs og
dauða.”
En Guðmundur getur þess
einnig að Halinn hafi á sér aðra,
betri og fallegri hlið. „Jafnvel á
miðvetrum er hreinasti gróðrarúði
algengur, jafnvel þó talsvert frost
sé í landi, og getur staðið í nokkra
daga svo. Þá er sjóinn 8 stiga heit-
ur og 4-5 stiga hiti í lofti. Stundum
kemur fyrir, þegar kyrrð er í lofti
og á legi, um vetur, og kannski ör-
Nýju togararnir voru
miklu stærri og öfl-
ugri skip en þeir
gömlu. Ekki voru þó
allir á einu máli um
aö sjóhæfni þeirra
væri meiri. Kominn
var bátapallur og yf-
irbyggingin var fyrir-
feröarmeiri sem
kom sér ekki vel
þegar skipin fengu á
sig ísingu.
lítið frost, að þá myndast ísskán
ofan á sjóinn, og er engu líkara en
að skipið fljóti í mjólk, og mælist
þá frost í yfirborði sjávar, en getur
verið talsvert hlýr er neðar dregur.
Þokur eru mjög tíðar, og geta stað-
ið lengi, en eru breytilegar. Oft
hagar svo, að það er þessi „glugga-
þoka”, sem við sjómenn köllum,
sést langt á milli, en syrtir aftur á
víxl. Stundum er hún svo lág að
masturstopparnir ná upp í hana,
eins kemur það oft fyrir, að þoku-
slæða liggur þétt með sjónum,
þannig að skipsskrokkurinn sést
ekki, en möstrin og toppurinn af
reykháfnum sjást vel. A vorin og
sumrin, þegar góð er veðrátta, ber
mjög mikið á hillingum, svo að
skipin afmyndast einkennilega,
jafnvel þótt þau séu ekki langt frá.
Þau geta tekið á sig, til dæmis þá
lögun, að sýnast 3-4 skip hvert upp
af öðru, og eru þá möstrin að sjá
afar há. Hinsvegar geta þau líka
sýnst sem löng strik, og mótar þá
ekkert fyrir möstrum eða öðrum
mishæðum. Einnig hef ég stundum
séð þarna skip á ferð, sem voru, að
því er virtist, talsvert fyrir ofan sjó-
inn.
Svo er að lýsa birtunni á sumrin,
þegar bjart er allan sólarhringinn.
Það er enginn hægðarleikur. Mið-
næturbirtan er þarna sá dýrðar-
ljómi sem ómögulegt er að lýsa
með orðurn og engan á sinn líka.
Miðnæturbirtan fyrir Norðurlandi
á sumrin er svipuð, en jafnast samt
engan veginn á við hana, vegna
litabrigðanna, sem sennilega stafa
af og endurspeglast frá ísbreiðun-
um, sem alltaf sveima í námunda
við Halann.”
Sjálf Halamiðin tóku ekki yfir
stórt svæði og var því oft þröng á
þingi þar og aðgæslu þörf, bæði
þegar verið var að toga og eins
þegar veður stærði. Svo sem fram
hefur komið var þarna Ifka oft
þokusamt og einnig gerðist það oft
að hafísjakar voru þar á sveimi og
enn fremur var svo mikill straumur
sem taka þurfti með í reikninginn
þegar verið var að toga. Fyrst eftir
að veiðarnar þarna hófust þurftu
menn einnig að berjast við mjög
erfiðan botn en eins og áður hefur
komið fram sléttuðu vörpurnar
hann smátt og smátt. Skipstjórar
togaranna höfðu því ærinn starfa
þegar veitt var á Halamiðum, en
þeir kipptu sér ekki upp við erfið-
leikana. Aflinn var það sem skipti
máli og oftar en ekki var hann
mjög góður. Stundum var reyndar
of mikið af því sem kallað var rusl
í aflanum, þ.e. stór karft og grá-
lúða, og oft fengu menn líka tor-
kennilega fiska í vörpuna. Kom sér
þá vel að hafa nýútkomna bók eftir
Bjarna Sæmundsson fiskifræðing,
„Fiskana”, með í farteskinu en þar
var að finna góða lýsingu og nöfn á
mörgum kynjafiskum.
Mikil breyting varð á togaraút-
gerðinni á Islandi kringum 1920.
Eftir velgengni sem stóð fram á
miðjan annan áratuginn hallaði
skyndilega undan fæti og þá voru
flestir gömlu togararnir seldir úr
landi. Eftir fyrri heimsstyrjöldina
bjarmaði hins vegar aftur fyrir nýj-
um tíma og þá festu Islendingar
kaup á mörgum nýjum eða nýleg-
um togurum. Þessi skip voru til
muna stærri en hin eldri og voru
talin hæfa betur til þeirra út-
hafsveiða sem togveiðamar voru.
Byggingarlag nýju togaranna var
töluvert öðruvísi en hinna gömlu.
Yfirbygging þeirra var miklu meiri
þar sem kominn var borðsalur fyrir
aftan vélareisnina og einnig voru
þessi skip með sérstöku bátaþilfari
og tveimur stórum björgunarbát-
um. Gömlu togaramir höfðu hins
vegar aðeins verið með fyrirferðar-
litla yftrbyggingu og aðeins einn
björgunarbát. Ekki voru þó allir á
einu máli um hvort nýju togararnir
væru betri sjóskip en þeir gömlu.
Bent var á að stóru yfirbyggingarn-
ar tækju mikið á sig og breyttu
þyngdarpunkti skipsins, ekki síst
eftir að farið var að koma loft-
skeytaklefum fyrir ofan á eldhús-
unum. Það gaf líka augaleið að
mikil yfirbygging og fyrirferðar-
miklir björgunarbátar tóku á sig
miklu meiri ísingu en þekkst hafði
á gömlu togurunum. En á móti
kom svo að nýju togaramir voru
miklu stærri skip og höfðu öflugri
og betri vélar.
Árið 1920 komu einnig mikils-
verð öryggistæki til sögunnar. Það
voru loftskeytatækin. Fyrsta loft-
skeytastöðin sem sett var í íslensk-
an togara kom um borð í Egil
Skallagrímsson en síðan voru slík
tæki sett í hvern togarann af öðr-
um. Þau gerðu mönnum mögulegt
að hafa samband við land og einnig
sín á milli. Loftskeytastöðvamar
voru töluvert fyrirferðarmiklar
neistastöðvar og á öllu valt í notk-
un þeirra að loftnetsbúnaðurinn
væri góður. Til þess að auka lang-
drægni þeirra var því gripið til þess
ráðs að koma fyrir háum loft-
Loftskeytatækin
juku öryggið