Bjarmi - 01.04.2021, Síða 31

bjarmi | apríl 2021 | 31
Margvísleg dýr og jurtir eru nefnd í ýmsu
samhengi í Biblíunni. Þýðendum hennar
hefur stundum verið vandi á höndum þegar
hebresk heiti úr ríki náttúrunnar hafa orðið á
vegi þeirra.
Dæmi um þetta er dýr sem er
Evrópubúum framandi en nefnt fjórum
sinnum í Gamla testamentinu sem šāfān
eða saphan (שפן). Hebreska heitið mun
merkja sá sem skýlir sér eða felur sig.
Þetta litla spendýr er víða í Afríku sunnan
Sahara og er einnig að finna í vestanverðri
Asíu. Þetta eru félagslynd dýr sem geta
þrifist í margs konar umhverfi. Þau eru
þunglamaleg að sjá og vega nokkur kíló
og eru næstum rófulaus. Umsögnin sem
þau fá í Orðskviðunum bendir til visku eða
þrautseigju. En lítum aðeins á þessi fjögur
ritningarvers í Biblíunni frá 2007:
„Þið skuluð telja klettagreifingja óhreinan
því að hann jórtrar en hefur ekki klofna hófa“
(3Mós 11.5).
„En þessi dýr, sem jórtra og hafa
alklofnar klaufir, megið þið ekki eta: úlfalda,
héra og stökkhéra því að þau jórtra að vísu
en hafa ekki klaufir.“ (5Mós 14.7).
„Í gnæfandi fjöllum búa steingeitur
og klettarnir eru skjól stökkhéra“ (Sálmur
104.18).
„Stökkhérarnir eru þróttlítil þjóð og þó
gera þeir sér híbýli í klettunum“ (Okv 30.26).
Af tilvitnunum í Mósebækurnar má
ráða að fleiri en biblíuþýðendur hafi verið
í vandræðum með flokkun þessara dýra.
Og versið úr Fimmtu Mósebók er raunar
illskiljanlegt.
Athygli vekur einnig að fyrri þýðingu
(1912/1981) skuli breytt úr stökkhéra
í klettagreifingja í aðeins einu þessara
fjögurra tilvika.
Þýðendur á grísku og latínu fyrr á öldum
áttu í mesta basli með þessi dýr og voru þau
oft nefnd kanínur eða jafnvel broddgeltir.
Það má kannski kallast menningarleg
aðlögun að tengja þau einhverju sem fólk
þekkti. Lúther byggir á þessari arfleifð þegar
hann kallar þau kanínur. Guðbrandsbiblía
hefur þýðingu versins úr Davíðssálminum
þannig: „Þau hávu björgin eru steingeitanna
athvarf og bjargskorurnar smádýranna [á
spássíu, kúnísanna] inni.“ Viðeyjarbiblía
(1841) hefur þetta svona: „Þau háu fjöllin
eru athvarf steingeitanna og klettaskorurnar
fjallmúsanna.“
Fyrrum kristniboði í Pókot talaði um
fjallarottur. Mikið var af þeim í klettinum
sem íbúðarhús kristniboðanna í Kongelai
stóð undir.
Umrætt dýr (Procavia capensis) hefur
ýmis nöfn á erlendum málum, á ensku t.d.
kallað hyrax (grískt orð yfir snjáldurmýs
sem eru raunar ekki mýs), rock hyrax
eða rock badger (klettagreifingi).1 Á þýsku
heitir það Klippschliefer eða Klippdachs
(klettagreifingi).
Þessi hópur dýra hefur einnig valdið
dýrafræðingum heilabrotum. Þau virðist
talin af sérstakri grein nagdýra sbr. flóðsvínið
í Suður-Ameríku. Einnig má lesa um að
raunar séu þau skyldust fílum og sækúm.2
Þýðendur nýjustu biblíuútgáfu hafa
væntanlega ekki þekkt skemmtilegt íslenskt
heiti á þessari ætt dýra, hnubbar, sem virðist
ekki illa til fundið en orðið hnubbur vísar til
að einhver sé þybbinn eða hnellinn. Líklega
er þetta heiti komið frá Óskari Ingimarssyni.
Í bók hans um dýra- og plöntuheiti er
umrætt dýr nefnt klettahnubbur.3 Í bókinni
Náttúran: Leiðsögn í máli og myndum4 er
klettahnubbur talinn ein af fjórum tegundum
þessarar ættar sem er sögð hafa einhvern
skyldleika við fíla. Heitið stökkhéri er raunar
fyrir löngu frátekið fyrir annað dýr sem
virkilega stekkur (pedes cafer) og er algengt
í savannalöndum Suður- og Austur-Afríku.5
Áhugasamir geta væntanlega rakið
slóð stökkhérans inn í Biblíuna. Líklega
hafa einhverjir talið að hann stykki í klettum
en hann klifrar í krafti þess að hafa kirtla á
fótunum sem framleiða slímkennt efni sem
gefur fótfestu.
Hvernig dýrin eru í Biblíunni oft dæmi um
mikilfengleika eða umhyggju skaparans er
vissulega mikilvægara lesendum heldur en
dæmi um takmarkaða náttúrufræðikunnáttu
einhverra sem færðu ákvæði hins gamla
lögmáls Mósebóka í letur.
Í nýju stórvirki Örnólfs Torlaciusar
Dýraríkið6 má segja að Mósebækur fái
nokkra afsökun. Í umfjöllun um hnubba
segir þar m.a.: „Hnubbar eru gróðurætur
og hreyfa kjálkana líkt og þeir væru að
jórtra. Þetta hefur villt um fyrir mörgum.
„Jórtrandi hérinn“, sem frá greinir í Gamla
testamentinu (III. Mósebók, 11.5-6) hefur
líklegast verið hnubbur.“7
Vigfús Ingvar Ingvarsson tók saman
Stökkhérinn í Biblíunni
1 Sjá t.d. https://www.wikiwand.com/de/Klippschliefer og góðar myndir þar.
2 Sjá https://en.wikipedia.org/wiki/Hyrax þar einnig hægt að horfa á hnubb „jórtra“.
3 Ensk-latnesk-íslensk og latnesk-íslensk-ensk dýra- og plöntuorðabók, Bókaútgáfan Örn og Örlygur hf. 1989, bls. 344.
4 JPV, 2013, bls. 515.
5 Sjá 13. bindi bókaflokksins Undraveröld dýranna: Spendýr, Veröld /Fjölvi, 1981, bls. 137, 138.
6 Ættmenn hans luku verkinu, Hið ísl. bókmenntafélag, 2020.
7 II. bindi bls. 579.