Syrpa - 01.03.1947, Blaðsíða 12

telur hann til sæmdar og fegurðar „móðurmáli
voru .... sem í sjálfu sér er bæði ljóst og fagurt
og ekki þarf í þessu efni úr öðrum tungumálum
orð til láns að taka eða brákað mál né bögur
að þiggja".
Gaman er að hafa enn varðveitt orð Hallgríms
Péturssonar um hreint og óblandað íslenzkt mál.
í bréfi til Þormóðs Torfasonar segir hann svo ár-
ið 1671 (efni bréfsins er að mestu skýringar á
Völuspá): „En hafi þeir gömlu norsku um þetta
diktað og í sinni gamalli norsku upp skrifað,
leiðist eg ekki til að trúa, að þeir hafi öðrum
tungumálum inn blandað, svo sem nú gerum vær
með skaða og rtiðrun vors ágæta og auðuga móð-
urmáls."
Þórður biskup Þorláksson í Skálholti (1674—
1697), sá er fyrstur lét prenta fornrit hér á landi
(Landnámu, Islendingabók og Kristnisögu 1688
og Olafs sögu Tryggvasonar 1689) segir í for-
mála fyrir Landnámuútgáfunni: „Óskandi væri
þess, að vær héldum við vort gamla móðurmál,
sem forfeður vorir brúkað hafa, og brjáluðum
því ekki, því skjaldan fer betur, þegar breytt er,
segir gamall málsháttur; mætti það oss heldur til
liróðurs horfa, að vær héldum óumbreyttu því
gamla og víðfræga norrænumáli, sem brúkað hef-
ur verið að fornu í miklum parti Norðurhálfunn-
ar, einkum Danmörk, Noregi, Svíaríki etc.“
Páll Vídalín lögmaður harmar ástand móður-
málsins um sína daga: „Og ekki er því að neita,
að síðan andlát Guðbrands byskups 1627 hafi
tungan hér á landi stórlega breytzt frá sinni fornu
snilli og með ýmsu móti blandazt framandi glós-
um, en einna mest síðan deyði Brynjólfur bysk-
up, anno 1675, því síðan hefir enginn hér á
landi kunnað til gagns að bókstafa tungu vora,
þá rita skyldi, nema assessor Árni Magnússon,
hann alleina og þeir fáir, sem af honum numið
hafa, og er grátlegt að sjá þann afmyndaða bögu-
stíl, sem nú skrifa hér allmargir."
Þegar líður á 18. öldina, fer svo enn meira að
kveða að umræðum um hag íslenzkrar tungu. Þá
er hafizt handa um útgáfu allfjölbreyttra fróðleiks-
rita í anda upplýsingarstefnunnar. Jafnframt því,
sem málið fær ný viðfangsefni, rís liér málvönd-
unar- og mállireinsunarstefna, sem er talsverður
þáttur í þjóðlegri vakningarstarfsemi um daga
Eggerts Olafssonar. Fátt er þó ritað að okkar
smekk á þeim dögum, en rétt um þetta leyti,
er einhverjar stórfenglegustu hörmungar, sem
um getur í sögu okkar, dynja yfir landið, djarfar
fyrir nýrri trú þjóðarinnar á landið, sjálfa hana
og tunguna. Það bíður þó Sveinbjarnar Egils-
sonar, Hallgríms Schevings og Fjplnismanna að
skapa nýtt ritmál, nýjan stíl, sem enn má'til fyr-
myndar verða. Sagnastíllinn og daglegt mál, eins
og það er hreinast og fegurst talað, voru þær
lindir, er málbótamenn þessir jusu af.
Enginn mun svo svartsýnn á vorum dögum, að
hann telji íslenzkri tungu limlestingu eða bana
búinn af dönsku. Sá ótti er, sem betur fer, hjá lið-
inn. En furðulega lífseigt virðist þó margt það
ætla að verða, sem smogið hefur inn í málið úr
dönsku. Ekki skal sakazt um þau orð, er bæta úr
einhverri þörf, þótt uppruna þeirra eða fyrir-
mynda megi leita til dönsku. En ef þau bægja
burtu, sem oft ber við, góðum og gömlum ís-
lenzkum orðum, er skylt að vara við þeim.
Hér skal minnzt á lítið eitt af þessu tagi.
Lýsingarorðið ábyggilegur er dregið af sögn-
inni að byggja í danskri merkingu. íslenzka orð-
ið er traustnr, áreiðanlegur.
Að gera e-ð í e-u augnamiði er oft ritað í stað
skyni, tilgangi.
Að aðvara og aðvörun er algengt í ritmáli nú,
en verður að teljast dönskusletta. Að vara (e-n)
við (e-u) og viðvörun er íslenzka.
Nú til dags er ómenguð danska, en er á ísl. nú
á tímum.
Allt í allt eða i allt sést og heyrist talsvert enn.
Alls, samtals, talsins, að öllu samanlögðu, er ísl.
Þegar allt kemur til alls heitir á íslenzku: Þeg-
ar öll kurl koma til grafar, þegar öllu er á botn-
inn hvolft.
E-ð lœtur bíða eftir sér: E-ð lætur á sér standa,
það stendur á e-u.
Til að byrja rneð er einhver algengasta og
hvimleiðasta dönskusletta á okkar dögum. 1 ís-
lenzku er úr nógu að moða: fyrst í stað, fyrsta
kastið, framan af, að upphafi.
Eftirgefanlegur er á betri íslenzku tilhliðrun-
arsamur, sveigjanlegur, sanngjarn o. fl.
Eftirmiðdagur í alls konar samböndum (í eftir-
miðdag, alla eftirmiðdaga, á eftirmiðdögum) lifir
enn við beztu heilsu. Nafnorðið síðdegi og atviks-
orðið síðdegis eru styttri orð og ættu því að vera
munntamari.
Að fella dóm heitir á góðri íslenzku að kveða
upp dóm, leggja dóm á, dæma.
Til forna er dönskusletta; á ísl. heldur: forð-
um, í fyrndinni, að fornu fari, fyrr meir.
50
SYRPA