Bændablaðið - 12.05.2022, Side 58

Bændablaðið | Fimmtudagur 12. maí 202258
Störf kúabænda eru margþætt, afar
fjölbreytt og vissulega mismikilvæg
en eitt af þeim verkum sem flokkast
undir það að vera afar mikilvægt er
oft ekki gert. Þetta er ekki eitthvað
sem einungis á við um kúabú á
Íslandi heldur er þetta tilfellið um
allan heim.
Ég hef sjálfur heimsótt kúabú
í 23 mismunandi löndum og telja
þessar heimsóknir á mismunandi
kúabú nú vel á þriðja þúsundið
en langflestir bændur sem ég hef
sótt heim eiga það sameiginlegt að
fáir þeirra vigta og mæla kálfa og
geldneyti reglulega!
Vissulega gera sumir það en allt
of margir gera það ekki – en skiptir
það einhverju máli?
Já, klárlega, enda eru til ótal
rannsóknir sem sýna það svart á
hvítu að því betur sem tekst til með
uppeldi gripanna fyrstu vikurnar
á ævinni, því betur tekst til með
heildareldi þeirra. Þannig liggur t.d.
fyrir að hagkvæmasti burðaraldur
hjá kvígu er 23 mánaða en margir ná
ekki að ala sínar kvígur nógu vel svo
þær séu nægjanlega þroskamiklar
við svona ungan aldur. Fullyrða má
að allar kvígur hafi í raun erfðalega
burði til þess að bera 23 mánaða
en það sem skýri það að þær séu
of litlar þegar þeim aldri er náð
felist einfaldlega í bústjórninni, þ.e.
hvernig uppeldinu var háttað.
Tilfellið er að það er afar auðvelt
að missa sjónar af þungaaukningu
smárra gripa og oft telja bændur
kvígurnar vera að þyngjast meira
en þær gera t.d. vegna kviðfylli. Þess
vegna þarf að fylgjast gríðarlega vel
með þyngingu kálfanna og bregðast
hratt við sé þungaaukningin ekki
að skila sér í samræmi við áætlanir
búsins. Þess utan eru svona mælingar
notaðar í auknum mæli erlendis
beint inn í ræktunarstarfið, sem
gæti einnig orðið tilfellið á Íslandi ef
mælingar og nákvæmar skráningar
á þunga og þyngdaraukningu
væru almennt notaðar hjá kúa -
bændum landsins.
Hver á vaxtarhraðinn að vera?
Hérlendis er miðað við að
kvígurnar hafi náð um 55% af
þyngd fullorðinna kúa þegar þær
eru sæddar. Ef miðað er við að
fullorðnar kýr hér á landi séu um
470 kíló ætti kvígan því að vera um
260 kíló á fæti þegar hún er sædd.
En til þess að ná þessari þyngd nógu
snemma á æviskeiðinu þarf að hlúa
vel að kvígunni. Sér í lagi fyrstu
vikur ævinnar eins og áður segir.
Enda krefst þessi þungi að kvígan
vaxi um 550-600 grömm á dag að
jafnaði fram að sæðingu.
Það sem of margir bændur, víða
um heim, flaska á er að ná ekki
nægum vaxtarhraða í kvígurnar
strax fyrstu vikurnar. Margir telja
að þær bæti sér síðar upp hægan
vöxt á mjólkurfóðrunartímanum.
Þær gera það hins vegar ekki nema
að hluta til. Með öðrum orðum, ef
maður missir af því tækifæri að láta
kvígurnar fara bratt af stað, þá er það
tækifæri runnið út í sandinn.
Hvenær á að vigta?
Þegar bændur spyrja mig út í það
hvenær eigi að vigta kvígukálfana
þá segi ég alltaf að það eigi að taka
fæðingarþungann á öllum gripum
og svo vigta alla gripi þegar þeir
eru vandir af mjólk, oftast eftir 7-8
vikur. Kvígurnar eru enn nettar og
viðráðanlegar á þessum aldri og bæði
fljótlegt og auðvelt að vigta þær.
Þá er þunginn ekki slíkur að hann
kalli á mjög sérhæfðar vigtir heldur
má leysa málið með einföldum og
ódýrum vigtum.
Eftir að mjólkurfóðrun lýkur
tekur við afar mikilvægur kafli í lífi
kálfanna og er alltaf ákveðin hætta
á því að hér geti komið afturkippur
í vaxtarhraðann. Til þess að forðast
að slíkt gerist þarf kjarnfóðurátið að
vera orðið mjög gott á sama tíma og
dregið er úr mjólkurmagninu. En mín
reynsla er sú að oft missa bændur
af einstaka kálfum á þessu tímabili,
þ.e. einn og einn nær að „fela sig“
og heltist aðeins úr lestinni. Það
Á FAGLEGUM NÓTUM
Snorri Sigurðsson
snsig@arlafoods.com
KORNHORN
Byggkynbætur voru stundaðar
á Íslandi um áratugaskeið,
fyrst við Rannsóknastofnun
landbúnaðarins og síðar við
Landbúnaðarháskóla Íslands.
Árangurinn lét ekki á sér
standa. Úr þessu verkefni
hafa verið skráð átta yrki
síðan um aldamót. Íslenski
stofninn þroskast fljótt og er
að líkindum aðlagaður Íslandi,
og því einstakur á heimsvísu.
En plöntukynbætur á Íslandi,
og byggkynbótaverkefnið þar
með talið, eru ófjármagnaðar og
engri stofnun hefur verið falið
að annast þær. Þær eru orðnar
olnbogabarn opinbers stuðnings
við landbúnaðinn. Síðustu ár
hafa öflugar byggrannsóknir
verið stundaðar við LbhÍ, áður
studdar af Framleiðnisjóði
landbúnaðarins og nú Matvæla -
sjóði, en einnig Norrænu ráð-
herranefndinni. Þessi rannsókna-
verkefni hafa meðal annars
lagt mikilvægan grunn að
endurbættum og nútímavæddum
kynbótaverkefnum t.d. með
aukinni erfðafræðilegri þekkingu
á byggi við íslenskar aðstæður.
Til þess að hagnýta þá
þekkingu og gagnasöfnun sem
hefur átt sér stað þarf að
tryggja plöntukynbótum fasta
fjármögnun sem hluta af
styrkjakerfi landbúnaðarins.
Það liggur beinast við að fela
LbhÍ þetta verkefni. Þar er
nauðsynleg þekking, aðbúnaður
og reynsla til staðar. Eitt helsta
framfaraskref sem þarf að stíga
í plöntukynbótum hér á landi er
að innleiða erfðamengjaúrval í
byggkynbótum með uppfærðum
kynbótamarkmiðum í samstarfi
við hagaðila. Því næst er að
undirbúa erfðamengjaúrval í
höfrum og fleiri plöntutegundum.
Fyrsta skrefið til að hefja
kynbætur í nýjum tegundum er
að velja efnivið, hefja prófanir
og safna gögnum um mikil-
væga eiginleika.
Til þess að framkvæma
erfðamengjaúrval þarf að reikna
erfðamengjaspár sem byggja
á því að tengja saman gögn
mældra eiginleika (t.d. uppskeru)
og arfgerðargreininga til þess
að þjálfa spálíkan. Líkanið
getur síðan með ágætu öryggi
spáð fyrir um kynbótagildi
einstaklinga sem eru arfgreindir,
þó þeir hafi ekki verið prófaðir
í tilraunum. Kynbótamat sam-
kvæmt arfgreiningum kallast
erfðamengjaspá og val sam-
kvæmt því erfðamengjaúrval.
Gögnin um mælda eiginleika
eru þegar til hjá LbhÍ fyrir bygg
sem nota má til þess að þjálfa
spálíkanið.
Með þessari aðferð er
hægt að spá fyrir um afkomu
þúsunda einstaklinga á ári og
velja einstaklinga með hæstu
erfðamengjaspá til frekari
prófana og/eða víxlana. Þannig
er hægt að auka öryggi úrvalsins
á afkvæmum víxlana ásamt því
að margfalt fleiri byggarfgerðir fá
kynbótamat en ella. Þessi aðferð
getur aukið öryggi og úrvalsstyrk
sem eykur árlegar erfðaframfarir.
Innleiðing þessara aðferða
hefur þegar skilað miklum
árangri í kornkynbótum.
Fjármagn í plöntukynbóta-
verkefni þurfa að vera trygg
frá ári til árs. Úrval þarf að eiga
sér stað á hverju ári og glataðan
tíma er örðugt að vinna upp
seinna meir. Samhliða erfða-
mengjaúrvali þyrfti að uppfæra
kynbótamarkmið og helst
setja saman kynbótaeinkunn
sem byggir á hagrænu mati
eiginleika, í samvinnu við hags-
munaaðila. Slíkt hagrænt vægi
á að endurspegla hvar mesta
búbót er að sækja fyrir bændur
með framför í eiginleikanum.
Kynbótamarkmiðin ætti síðan
að endurmeta reglulega, t.d. á tíu
ára fresti. Ný kynbótamarkmið
gætu til að mynda einblínt meira
á gæði byggs án þess að slaka á
kröfum um uppskerumagn.
Samhliða kynbótaverkefni af
þessu tagi verður áfram hægt,
og raunar nauðsynlegt, að sinna
sérstökum rannsóknaverkefnum
í plöntukynbótum og jarðrækt,
fjármögnuðum af samkeppnis-
sjóðum. Gögnum sem var
safnað í íslenska byggkynbóta
verkefninu eru afar áhugaverð
líka frá vísindalegu sjónarmiði.
Enda er þetta stórt gagnasafn þar
sem grastegund sem á uppruna
sinn úr botni Miðjarðarhafs er
lagt út í vísindalegar tilraunir
við krefjandi aðstæður fyrir
plöntuna. Þessi dýrmætu gögn
veita merkilegt tækifæri til
grunnrannsókna á erfðafræði og
þróunarfræði plantna, fyrir utan
hagnýtar rannsóknir sem geta
nýst við leiðbeiningu bænda
og þróunarverkefnum fyrir
kynbótastarfið.
Öflugt kynbótastarf á korni
getur gjörbylt ræktunarmögu-
leikum á Íslandi.
Um nokkur hundruð ára
skeið hafa Íslendingar valið að
framleiða sjálfir dýraafurðir en
flytja inn mestalla kornvöru.
En nú er öldin önnur. Hér á
landi er til þekking, aðstaða og
vilji til að stunda öfluga kornrækt.
Til þess að efla kornrækt í
landinu þarf stjórnmálafólk og
forysta bænda að vera framsýn
og fjárfesta í plöntukynbótum.
Hrannar Smári Hilmarsson,
tilraunastjóri í jarðrækt
hjá LbhÍ
Egill Gautason,
doktorsnemi
Erfðamengjaúrval í inn-
lendum kornkynbótum
Við kornkynbætur er plöntum víxlað með aðstoð mannsins sem
ber frjó í öx sem þegar hafa verið geld með því að tína fræflana úr.
Til hægri er frævan tilbúin til ásetnings, til vinstri hefur víxlunin heppnast
og blendingurinn vex í axinu.
Stórgripavigt. Oft má koma gangvigt fyrir með haganlegum hætti í fjósum.
Eftirlit með þunga og stærð gripa
er vanmetið bústjórnartæki
Búnaður til þess að vigta smákálfa þarf alls ekki að vera flókinn og má
jafnvel nota hefðbundna iðnaðarvigt, t.d. með því að setja litla grind ofan
á flötinn sem vigtar.