Læknablaðið - 01.02.2022, Blaðsíða 7
L ÆKNABL AÐIÐ 2022/108 67
R I T S T J Ó R N A R G R E I N
Alice in Wonderland and
anti-vaccine misinformation
Haraldur Briem
retired Chief Epidemiologist and
associate professor in infectious
disease epidemiology
Lísa í Undralandi og andstaða
við bólusetningar
Eftir að Edward Jenner hafði sýnt fram á verndar-
mátt kúabólusetningar gegn bólusótt í lok 18. aldar
breiddist bólusetningin smám saman út og var tek-
in upp hér á landi í byrjun 19. aldar. Eitthvað gekk
seint að ná til allra þegna, sem leiddi til þess að
bólusetningin var víða lögleidd. Fyrst til að lögleiða
hana voru Danmörk (þar með Ísland), Noregur og
Svíþjóð 1822. Önnur ríki fylgdu á eftir. Á Bretlandi
varð bólusetningin börnum að kostnaðarlausu 1840,
gerð að lagaskyldu 1853 og á árunum 1867-1907 var
gert refsivert að víkjast undan bólusetningu.
Skömmu eftir að Jenner hóf bólusetningar varð
mikil andstaða gegn þeim í heimalandi hans, Bret-
landi, sem hélst alla 19. öldina. Því var haldið fram
að menn gætu breyst í kýr við að fá kúabólu í sig og
að bólusetningin væri skaðleg og gagnslaus því það
kæmi fyrir að bólusettir fengju bólusótt. Árið 1877
benti Lewis Carrol (höfundur Lísu í Undralandi) á að
ekki dygði að benda á bólusóttartilfelli meðal bólu-
settra eingöngu – gagnsemi bólusetninga kæmi fyrst
í ljós þegar auk þess væri tekið tillit til fjölda bólu-
sóttartilfella meðal óbólusettra. Carrol var heim-
spekingur og stærðfræðingur og má hann kallast
fyrsti líftölfræðingurinn.
Mikil átök urðu vegna lagasetningarinnar um
bólusetningu á Bretlandi. Lögunum var líkt við am-
erísku þrælalögin, og þau væru árás á frelsi einstak-
linga. Félög voru stofnuð og útgáfustarfsemi haldið
úti gegn bólusetningum. Nefna má The Vaccination
Inquirer (1879) og The National Antivaccination League
(1896).
Bresku læknasamtökin studdu skyldubólusetn-
ingu barna gegn bólusótt í yfirlýsingu sem birtist
1896.1 Helstu rökin voru að frelsi einstaklings ætti
ekki við um börn. Þau væru ekki frjáls. Þau lytu
forsjá foreldra eða forsjáraðila. Því væri ekki rétt
að halda því fram að skyldubólusetning barna væri
árás á frelsi einstaklingsins. Við gerðum þá kröfu til
foreldra að hýsa, fæða og klæða börn og sjá þeim svo
fyrir menntun. Það væri því skýlaus réttur ríkisins
að krefjast þess að börn væru varin fyrir skelfilegum
sjúkdómum á borð við bólusótt sem ógnaði lífi og
heilsu.
Andstaða við bólusetningar minnkaði í byrjun
20. aldar og hér á landi náði hún ekki útbreiðslu.
Eftir að bólusótt var útrýmt í heiminum – með bólu-
setningum – hefur skyldubólusetningu ekki verið
beitt hér á landi, enda er vilji til bólusetninga meðal
almennings mikill. Andstaða við bólusetningar hef-
ur þó farið vaxandi undanfarna áratugi og minnir
um margt á andstöðuna á 19. öld.
Upphaf nútíma andstöðu við bólusetningar er
þekkt.2 Reynt er að klæða andstöðuna í vísindalegan
búning til að gera hana trúverðuga. Megininntak
andstöðunnar byggir á að öll bóluefni séu óörugg
og gagnslaus, ef ekki skaðleg. Frægt er dæmið um
falskar getgátur um að bóluefni gegn mislingum
geti valdið einhverfu.3 Þessar falsanir leiddu til þess
að víða kom bakslag í að bægja mislingum frá með
bólusetningu með slæmum afleiðingum.
Margar gagnrýnisraddir á bólusetningar um
þessar mundir kallast á við gagnrýnina á 19. öld
á kúabólusetninguna. Gagnrýnin snýr að því
að mRNA bóluefnin, sem reynst hafa vel gegn
COVID-19, gætu haft skaðleg áhrif á
erfðaefni mannsins. Geta bóluefnin
ekki breytt okkur eins og meint kýr-
væðing af völdum kúabóluefnanna? Er
nokkurt gagn í bóluefnum ef þau koma
ekki alltaf í veg fyrir sjúkdóm? Eru ekki
sóttkví og einangrun, sem stuðlar að
því að hindra eða hefta útbreiðslu alvar-
legs sjúkdóms, gróf mannréttindabrot?
Er ekki bólusetning barna eingöngu
stunduð til að verja samfélagið en ekki
börnin?
Lísa var 10 ára, og væri komin á bólu-
setningaraldur í dag, þegar hún elti kanínuna niður í
Undraland þar sem ýmsu var snúið á hvolf. Sjálfsagt
hefur hún heyrt ýmislegt misjafnt um bólusetningar
en víst er að skapari hennar, Lewis Carrol, hefði stutt
bólusetningar og opinberar sóttvarnaráðstafanir.
doi 10.17992/lbl.2022.02.673
Upphaf nútíma andstöðu við bólusetningar
er þekkt. Reynt er að klæða andstöðuna
í vísindalegan búning til að gera hana
trúverðuga. Megininntak andstöðunnar
byggir á að öll bóluefni séu óörugg og
gagnslaus, ef ekki skaðleg. Frægt er
dæmið um falskar getgátur um að bóluefni
gegn mislingum geti valdið einhverfu.
Haraldur Briem
fyrrverandi sóttvarnalæknir
og dósent í farsóttafræði við
Háskóla Íslands
haraldur.briem@landlaeknir.is
Heimildir
1. Drysdale CR. ‘The Royal Commission on Vaccination’. BMJ
1896; 2: 786.
2. Scheibner V. Vaccination: 100 years of orthodox research shows
that vaccines represent a medical assault on the immune
system. Blackheath (NSW) 1993.
3. Wakefield A, Murch S, Anthony A, et al. Ileal-lymphoid-nodular
hyperplasia, non-specific colitis, and pervasive developmental
disorder in children. Lancet 1998; 351: 637-41.