Ljósmæðrablaðið - 01.12.2021, Blaðsíða 12

12 LJÓSMÆÐRABLAÐIÐ - DESEMBER 2021
Frá árinu 1761 hefur verið skipulagt nám í ljósmóðurfræðum á
Íslandi. Fyrst voru það yfirsetukonur sem menntuðu aðrar yfirset-
ukonur en með yfirsetukvennalögunum frá 1875 voru kennarar
og prófdómarar þeirra landlæknir og héraðslæknar í kaupstöðum.
Námstími var þá aðeins 3 mánuðir, enda vitneskjan á mannslík-
amanum og fósturfræði ekki eins mikil og nú á tímum. Aðeins
tuttugu árum síðar var náminu aftur breytt og gátu ljósmæður þar
með valið að taka prófið annað hvort úti í Kaupmannahöfn eða
hjá kennara Læknaskólans í Reykjavík. Árið 1909 var námstím-
inn lengdur í 6 mánuði og fjórum árum síðar var Yfirsetukvenna-
skóli Íslands stofnaður. Nemendur í yfirsetukvennanámi áttu að
vera konur á aldrinum 18 til 36 ára, fulllæsar og skrifandi, með
óspillt siðferði og læknisvottorð um líkamlegt heilbrigði.
INNGANGUR
Fyrir nokkrum árum skrifaði ég ritgerð í námi í sagnfræði við Háskóla
Íslands um fjölburafæðingar á Íslandi á árunum 1876 – 1899. Þar las ég
mér til um þær kennslubækur sem kenndar voru í yfirsetukvennafræði á
18. og 19. öld og hvernig fjallað var um fjölburameðgöngur og fæðingar
í þessum ritum. Hér á eftir verður farið yfir hverjar þessar bækur voru,
hvaða vitneskju þær höfðu að geyma um fæðingar með áherslu á fjöl-
burafræðingar og hvernig vitneskjan varð meiri eftir því sem tíminn leið.
ÞRÓUN Á ÞEKKINGU UM FJÖLBURAFÆÐINGAR
Árið 1768 ól Guðrún Eiríksdóttir, húsfreyja í Hlíðarhúsum á
Seltjarnarnesi, tvíbura eftir 28 vikna meðgöngu. Sú fæðing er fyrsta
heimild sem skráð er í skýrslu læknis hér á landi, eins og fram kemur
í doktorsritgerð Erlu Dórisar Halldórsdóttur, Fæðingarhjálp á Íslandi
1760-1880. Bjarni Pálsson (1719-1779), fyrsti landlæknir Íslands, var
kallaður að Hlíðarhúsum er fæðing hófst hjá Guðrúnu. Á þessum tíma
var engin leið að vita hvort að kona gengi með fleiri en eitt barn og vissi
því enginn að Guðrún bæri tvíbura undir belti. Rúmum 130 árum síðar,
þann 13. október 1897, tók Þórunn Ástríður Björnsdóttir (1859-1935)
ljósmóðir í Reykjavík á móti tvíburum, dreng og stúlku. Þar sem þykkt
móðurinnar var talsverð grunaði Þórunni að um tvíburafæðingu væri
að ræða. Hún þreifaði því á kvið konunnar og fann móta fyrir tveimur
höfuðum sem lágu niður á við. Þórunn kom aftur að tvíburafæðingu
tveimur árum síðar, þann 14. mars 1899, er hún var sótt til konu í heima-
húsi í Reykjavík. Kviðarmálsþykkt konunnar var ekki mikil en er Þórunn
lagði hlustunarpípu sína að kvið hennar heyrði hún tvö hjartahljóð.
Eins og lýsingar á þessum þremur fæðingum bera með sér hafði þekk-
ing á tvíburafæðingum aukist nokkuð á 18. og 19. öld. Í lok 19. aldar
gátu ljósmæður með notkun hlustunarpípu greint hvort kona gekk með
eitt barn eða fleiri. Frá árinu 1817 áttu ljósmæður af hafa ákveðin áhöld
með sér til fæðandi kvenna. Það voru þvagpípa úr silfri til að taka þvag,
stólpípa til að mýkja hægðir fyrir fæðingu, svo að hún gengi betur fyrir
sig, og bíldur úr messing til að taka fæðandi konu blóð. Þar að auki
áttu þær að hafa loftblásturspípu til þess að blása lofti í lungu líflausra
nýfæddra barna og fæðingarstól, en þar sem hann var fyrirferðarmikill
gátu eingöngu ljósmæður í þéttbýli fengið hann. Það liðu þó 12 ár þar
til fyrsta ljósmóðirin fékk eitt af þessum áhöldum (1829). Það var er
ljósmóðir í Reykholtssókn í Borgarfjarðarsýslu fékk stólpípu til afnota.
Árið 1843 fór landlæknir Íslands loksins að útdeila fleiri áhöldum til
ljósmæðra og að lokum barst hlustunarpípan til landsins er líða tók á 19.
öldina.
SEX KENNSLUBÆKUR OG SAMEIGINLEG RÁÐ TIL
AÐ ÞEKKJA FJÖLBURAMEÐGÖNGU
Á 18. og 19. öld komu alls út sex bækur í yfirsetukvennafræðum á
íslensku, sú fyrsta árið 1749 og sú síðasta árið 1900.
1. Sá nýi yfirsetukvennaskóli: Eður stutt undirvísun um yfirsetu-
kvennakúnstina eftir danska fæðingarlækninn Balthazar Johan de
Buchwald (1697-1763). Gefin út á íslensku á Hólum í Hjaltadal, í
þýðingu séra Vigfúsar Jónssonar í Hótardal í Mýrasýslu, árið 1749.
2. Stutt ágrip af yfirsetukvennafræðum eftir danska fæðingarlækninn
Matthias Saxtorph (1740-1800). Gefin út á íslensku úti í Kaup-
mannahöfn, í þýðingu Jóns Sveinssonar (1752-1803) landlækni
Íslands, árið 1789.
3. Kennslubók handa yfirsetukonum eftir Carl Edvard Marius Levy
(1808-1865). Þýdd yfir á íslensku af Gunnlaugi Þórðarsyni
læknanema í Kaupmannahöfn árið 1846.
4. Kennslubók handa yfirsetukonum eftir Carl E. M. Levy endurút-
gefin, aukin og endurbætt af Asger Snebjørn Nicolai Stadfeldt (1830-
1896), prófessor í fæðingarhjálp í Kaupmannahöfn, árið 1871.
5. Kennslubók handa yfirsetukonum eftir Carl E. M. Levy endurútgefin,
aukin og endurbætt af Asger S. N. Stadfeldt (1830-1896), prófessor í
fæðingarhjálp í Kaupmannahöfn, árið 1886.
6. Ljósmóðirin: Kennslubók handa yfirsetukonum eftir Asger S. N.
Stadfeldt. Þýdd og sérstaklega hönnuð eftir þörfum ljósmæðra á
Íslandi af Jónasi Jónassen, þáverandi landlækni á Íslandi.
Allir höfundarnir voru
sammála um það að ekki væri
hægt að vita fyrir víst að kona
gengi með tvíbura nema í
fæðingunni sjálfri. Þó bentu
Saxtorph, Levy og Stadfeldt á
að yfirsetukonur ættu að hafa
nokkur atriði í huga þegar þær
vitjuðu sængurkvenna. Þau
voru: að athuga hvort að kvið-
arþykkt konunnar væri mjög
mikil, hvort kviðurinn væri
harður og hálffullur eða ef að
dæld var á honum miðjum og
þykktir beggja vegna við. Ef
konan hafði verið mjög veik á
meðgöngunni. Ef að barn sem
þegar var fætt var mjög lítið.
Ef að ljósmóðirin fann fyrir
fleiri himnum eða öðrum belg koma í fæðingarveginn. Ef að sængur-
konan fann hreyfingar á fleiri en einum stað eða að hríðir tækju sig
upp aftur eftir að hún var búin að fæða eitt barn. Saxtorph benti þá
sérstaklega á það einkenni sem oft fylgir fjölburafæðingum og ætti
að gefa yfirsetukonum skýrt til kynna að von væri á tvíburum: Ef að
annað fóstur kemur í ljós í fæðingarveginum.
Buckwald, Levy og Stadfeldt minnast allir á í bókum sínum að yfir-
setukona þurfi að gæta þess að binda alltaf fyrir fyrri naflastrenginn
þar sem að ef annað barn eða fleiri séu eftir þá sé hætta á að börnin
sem eftir eru deyi.
Saxtorph og Stadfeldt voru sammála um það að fæðing fyrra/
fyrsta barns af fjölburum gengi mun hægar fyrir sig en er kona gengi
AÐ TAKA Á MÓTI FJÖLBURUM Í TORFBÆJUM
Kennslubækur yfirsetukvenna á Íslandi á 18. og 19. öld.
S Ö G U L E G U R F R Ó Ð L E I K U R