Ljósmæðrablaðið - 01.12.2021, Blaðsíða 24

24 LJÓSMÆÐRABLAÐIÐ - DESEMBER 2021
Þegar gagnlíkindi (GL) heilsufarsflokkunar voru skoðuð fyrir
bráðavitjanir kom í ljós að með heilsufarsflokkun B (GL=2,1, 95%
ÖB: 1,79-2,42 og C (GL=2,08 ÖB 95% 1,68-2,56) hjá móður og
barni voru líkurnar á að móðir og barn fengju bráðavitjun frá ljós-
móður auknar í samanburði við mæður og börn í heilsufarsflokki
A (tafla 4). Þegar gagnlíkindi voru leiðrétt fyrir aldri móður, bæri,
keisaraskurði og heilbrigðisumdæmi varð samband heilsufarsflokk-
unar við bráðavitjanir enn sterkara, heilsufarsflokkur B (GL=2,42,
ÖB 95% 2,02-2,92) jók líkur á bráðavitjun ögn meira en C flokkur
(GL=2,4, ÖB 95% 1,9-3,03). Vitjanir brjóstagjafaráðgjafa tengd-
ust einnig heilsu mæðra og nýbura (Tafla 4). Mæður í heilsufars-
flokki B voru með aukin líkindi á að fá vitjun brjóstagjafaráðgjafa
(GL=1,79, ÖB 95% 1,55-2,07), líkindin voru þó meiri hjá mæðrum
í heilsufarsflokki C (GL=2,42, ÖB 95% 2,0-2,91), samanborið við
flokk A. Þegar líkindin voru leiðrétt fyrir aldri móður, bæri, keisara-
skurði og heilbrigðisumdæmi jukust líkindin á brjóstagjafaráðgjöf
hjá öllum heilsufarsflokkum til muna (LGL=2,01 flokkur B og 2,65
flokkur C), samanborið við heilsufarsflokk A. Konur í óskráðum
heilsufarsflokki voru einnig í aukinni áhættu á að þurfa bráðavitjun
(LGL=1,56, ÖB 95% 1,11-2,15 og heimsókn brjóstagjafaráðgjafa
(LGL=8,17, ÖB 95% 6,74-9,90) og var síðari áhættan töluvert hærri
en fyrir skráðu heilsufarsflokkana.
UMRÆÐUR
Niðurstöður rannsóknarinnar sýna aukningu fjölda mæðra/nýbura
með heilsufarsflokkun B og C á rannsóknartímabilinu (2012-2019)
og sambærilega fækkun á fjölda mæðra/nýbura í heilsufarsflokki
A. Yfir rannsóknartímann varð einnig aukning á bráðaþjónustuvitj-
unum og brjóstagjafaráðgjöf. Niðurstöður okkar gáfu til kynna að
mæður og nýburar sem eru í hærri áhættuflokki eru líklegri til að
þurfa á bráðavitjun eða brjóstaráðgjöf að halda miðað við mæður og
nýbura í flokki A. Á rannsóknartímabilinu fækkaði vitjunum ljós-
mæðra um um það bil eina vitjun í hverjum heilsufarsflokki.
Mikil fjölgun mæðra og nýbura í heilsufarsflokkum B og C
gefur vísbendingar um að heilsa mæðra og nýbura fari versnandi
þegar líður á tímabilið. Erfitt er þó að fullyrða nokkuð um nánari
ástæður þessara breytinga þar sem heilsufarsflokkunin tilgreinir
ekki hvers vegna flokkunin er gefin (Hildur Sigurðardóttir, 2014a;
Sjúkratryggingar Íslands og ljósmæður, 2018). Vitað er að ýmsir
lífsstílstengdir sjúkdómar, svo sem meðgönguháþrýstingur og
meðgöngusykursýki, hafa aukist verulega á síðustu árum og getur
þetta hafa haft áhrif á þá aukningu sem hefur orðið á heilsufars-
flokkun B þar sem heilsufarsflokkunin tekur einmitt mið af
háþrýstingi, meðgöngueitrun og sykursýki (Ananth o.fl., 2019;
Drąsutienė o.fl., 2016; Gortazar o.fl., 2019; Lavery, Friedman,
Keyes, Wright og Ananth, 2017; Swift, Tomasson, Gottfreðsdóttir,
Einarsdóttir og Zoega, 2018). Einnig hefur aldur mæðra hækkað
og með hækkandi aldri má gera ráð fyrir auknum áhættuþáttum
á meðgöngu og í fæðingu (Swift o.fl., 2018). Að sama skapi hafa
erlendar rannsóknir sýnt að blóðmissir eftir fæðingu hefur aukist
(Ford, Patterson, Seeho og Roberts, 2015; Mehrabadi, Hutcheon,
Lee, Liston og Joseph, 2012). Ekki hafa verið birtar upplýsingar
um breytingar á blóðmissi eftir fæðingu en lokaritgerð Karenar
Sólar Sævarsdóttur (2020) sýnir að á árunum 2013-2018 var aukn-
ing í blæðingu eftir fæðingu sem voru yfir 500 ml og yfir 1000 ml
veruleg (Karen Sól Sævarsdóttir, 2020). Þessar breytingar gætu
að hluta til skýrt meiri þörf á eftirfylgni ljósmóður í heimaþjón-
ustu á síðustu árum. Að síðustu má benda á að árið 2014 var gerð
breyting á rammasamningi og mátti þá gefa undanþágu á C flokkun
þannig að konur og börn sem lágu sængurlegu í allt að 86 tíma gætu
þegið heimaþjónustu. Það eru því einhverjar líkur á því að fjöldi
þeirra kvenna og barna sem hafi átt kost á heimaþjónustu í flokki
C hafi aukist vegna þessara breytinga, en gögnin okkar sýna þó
ekki fjölgun á skjólstæðingum sem þiggja heimaþjónustu fyrr en á
árunum 2018 og 2019. Það má því telja ólíklegt að þessi breyting
á rammasamningi skýri þá miklu hlutfallslegu fjölgun sem sést í
heilsufarsflokki C.
Vitjanir voru að meðaltali færri í lok tímabilsins samanborið
við fjölda vitjana í rannsókn frá árinu 2010 (Hildur Sigurðardóttir,
2010a). Erfitt er þó að bera þessar tölur saman þar sem ólíkir
rammasamningar ljósmæðra við Sjúkratryggingar voru í gildi á
þeim tímum þegar rannsóknirnar voru gerðar (Sjúkratryggingar
Íslands og ljósmæður, 2009, 2018). Til að mynda var hámarks-
fjöldi vitjana ellefu árið 2010 en samkvæmt núgildandi samningum
er hámarksfjöldi vitjana sem gefinn er sjö. Ein undantekning er á
þessu, en það er að mæður sem fæða börn sín í heimahúsi fá að
hámarki átta vitjanir. Fækkun á meðalfjölda vitjana samræmist þeim
skerðingum sem hafa orðið á heimiluðum hámarksfjölda vitjana
með breytingum á rammasamningi yfir rannsóknartímann (Sjúkra-
tryggingar Íslands og ljósmæður, 2011, 2013, 2018).
Á rannsóknartímanum varð veruleg aukning á bráðavitjunum
og geta hlutfallslegar aukningar á heilsufarsflokkum B og C hjá
mæðrum og nýburum skýrt þá aukningu að einhverju leyti þar sem
mæður sem upplifa kvilla á meðgöngu eða í fæðingu eða fæða með
keisaraskurði eru líklegri til þess að þurfa á bráðaþjónustu ljós-
móður að halda (Batra, Fridman, Leng og Gregory, 2017). Það er
líka hugsanlegt að þegar fjöldi heimilaðra vitjana var lækkaður árið
2013 og aftur árið 2018 hafi þörfin á bráðavitjunum aukist. Það er
því líklegt að um samspil skertrar þjónustu, breytinga á heilsufari og
jafnvel vitundarvakningar í samfélaginu um geðheilbrigðismál hafi
haft þessi áhrif á tíðni bráðavitjana. Skýrsla Ljósmæðrafélagsins frá
árinu 2010 (Hildur Sigurðardóttir, 2010b) greindi frá því að tæplega
18% mæðra í heimaþjónustu fengu tilvísun á annan fagaðila fyrir
frekari aðstoð vegna heilsufarsvandamála. Í langflestum tilfellum
var tilvísunin gefin vegna heilsu móður en ekki vegna heilsu barns.
Ekki var unnt að finna upplýsingar um hvers vegna bráðavitjanir
eiga sér stað eða hve oft þær leiði til innlagna á heilbrigðisstofnun
í okkar gögnum en slík rannsókn myndi varpa frekari ljósi á heilsu
mæðra og nýbura í sængurlegu.
Aukning varð einnig á fjölda á vitjunum brjóstagjafaráðgjafa
á tímabilinu og konur/nýburar í heilsufarsflokkum B og C voru
líklegri til að þurfa á sérhæfðri brjóstagjafaráðgjöf að halda. Hugs-
anleg ástæða þess er mikil vitundarvakning á síðustu árum í samfé-
laginu um mikilvægi brjóstagjafar og að brjóstagjöf hefur orðið
sýnilegri (Hallfríður Kristín Jónsdóttir, 2020). Hlutfall brjóstagjafar
við tólf mánaða aldur barns jókst einnig á árunum 2004-2008 en
engar opinberar tölur um stöðu brjóstagjafar hafa verið birtar síðan
þá (Hildur Björk Sigbjörnsdóttir og Bryndís Elfa Gunnarsdóttir,
2012). Staða brjóstagjafaráðgjafa var starfrækt á Landspítala á
árunum 1998-2013 en árið 2013 var hún lögð niður („Saga félags
brjóstagjafaráðgjafa á Íslandi“, e.d.). Engin staða brjóstagjafaráð-
gjafa er við heilsugæsluna á höfuðborgarsvæðinu en sjö ljósmæður
sinna sérhæfðri brjóstagjafaráðgjöf á öllu landinu sem verktakar
með samning við SÍ. Einnig sinnti á tímabilinu ein ljósmóðir
sérfræðiþjónustu við brjóstagjöf á meðgöngu- og sængurlegudeild
Landspítala Háskólasjúkrarhúss („Brjóstagjafaráðgjafi - Ingibjörg
Eiríksdóttir“, e.d.). Aukin áhersla var lögð á miklivægi brjósta-
gjafar í nýlegri stefnu heilbrigðisyfirvalda um barneignarþjónustu á
Íslandi og styður rannsókn okkar við ályktanir þeirra um að þörfin
fyrir brjóstaráðgjöf hefur aukist verulega á Íslandi (Barneignarþjón-
usta - aðgerðaráætlun, 2021).
Árið 2008 var sett á reglugerð um gæðavísa í heilbrigðisþjónustu
á Íslandi („Reglugerð um gæðavísa sem notaðir eru til að meta gæði
og árangur innan heilbrigðisþjónustunnar nr 1148/2008“, 2008).
Það er hlutverk landlæknis að velja gæðavísa sem henta hverri þjón-
Áhættuþáttur GL (ÖM 95%) LGL (ÖM 95%)* GL (ÖM 95%) LGL (ÖM 95%)*
Heilsufarsflokkur A Viðmið Viðmið
Heilsufarsflokkur B 2,10 (1,79-2,42) 2,42 (2,02-2,92) 1,79 (1,55-2,07) 2,01 (1,70-2,39)
Heilsufarsflokkur C 2,08 (1,68-2,56) 2,40 (1,90-3,03) 2,42 (2,00-2,91) 2,65 (2,15-3,26)
Heilsufarsflokkur óskráður 1,61 (1,23-1,98) 1,56 (1,11-2,15) 3,46 (2,95-4,06) 8,17 (6,74-9,90)
Bráðavitjun Brjóstagjafaráðgjafi
*Leiðrétt fyrir aldri, bæri, keisaraskurði og heilbrigðisumdæmi
Tafla 4. Óleiðrétt og leiðrétt gagnlíkindahlutfall fyrir bráðavitjanir og brjóstagjafaráðgjöf
í tengslum við heilsufarsflokkun kvenna sem fengu heimaþjónustu í sængurlegu á
Íslandi á tímabilinu 2012-2019.