Andvari - 01.01.2016, Qupperneq 139

HJALTI ÞORLEIFSSON
Hin eilífa samþætta lífsheild
Um lífhyggju og áhrif hennar á verk
Sigurðar Nordals um 1920
„[... Á sálina] verðum vér að líta [...] sem heild, lifandi heild, lífsheild. [...]
Heildar-eðli sálarinnar kemur vel fram í þörf hennar á samræmi. Þörfinni að
hugsanir og skoðanir séu í samræmi hverjar við aðrar, tilfinningar eins, allir
sálarþættir hver við annan.“' Þessi orð Sigurðar Nordals (1886-1974) pró-
fessors úr opnum sálfræðifyrirlestrum hans um einlyndi og marglyndi, sem
fluttir voru í Reykjavík veturinn 1918-1919, fela í sér eina af grunnhugmynd-
um lífhyggjunnar (vítalismans) sem setti mark sitt á listsköpun og menn-
ingartengda umræðu í Evrópu við upphaf síðustu aldar. Kjarni hennar var
ekki síst bundinn því viðhorfi að öll veröldin, lífið, andinn og hið efnislega,
væri ein samþætt iðandi heild sem ósjálfrátt stefndi eftir ákveðinni þróunar-
braut. Þannig endurspegluðu vangaveltur Sigurðar um mannssálina á vissan
hátt afstöðu danska rithöfundarins og vítalistans Vilhelms Andersens (1864-
1953) sem hélt því fram, undir áhrifum þýska heimspekingsins Friedrichs
Nietzsches (1844-1900), að sálin væri bústaður lífsafls sem gæti brotist fram
í krafti díonýsísks sköpunarþróttar.2 Of rík efnishyggja í nútímanum fannst
mönnum á borð við Andersen horfa fram hjá margbreytileika þess dulræna
máttar sem gengið var út frá að byggi að baki viðgangi lífsins.
Fræðilegar athuganir á norrænum skáldskap um aldamótin 1900 hafa á
síðustu árum tekið aukið mið af vægi lífhyggjunnar á timabilinu en enn
hefur þó frekar lítið verið fjallað um verk íslenskra höfunda út frá hennar
samhengi. Engu að síður áttu viðmið þessarar hugsjónastefnu upp á pall-
borðið á íslandi á fyrri hluta 20. aldar eins og umfjöllunin hér á eftir mun
leiða í ljós. Reyndar er viðfangsefnið það viðamikið að ómögulegt er að
gera því full skil í stuttri grein og verður því látið nægja að fjalla um kenn-
ingar eins helsta forvígismanns lífhyggjunnar á Islandi, Sigurðar Nordals.
Sigurður var einn þeirra íslensku menntamanna sem dvöldu við háskóla-
nám í Evrópu á árunum fyrir fyrra stríð og kynntist þeim straumum og
stefnum sem þar fór mest fyrir.3 Áthyglinni verður sér í lagi beint að tveimur
verkum hans, fyrirlestrunum um einlyndi og marglyndi og smásagnasafninu
Fornum ástum sem kom út í kjölfar þeirra árið 1919. Áður en að því kemur