AVS. Arkitektúr verktækni skipulag - 01.03.1993, Blaðsíða 19

VERKAMANNABUSTAÐIR I REYKJAVIK
stutt yfirlit um þróun og sögu
Verkamannabústaðir við Framnesveg, Reykjavík.
Þróun félagslegs íbúðarhúsnæðis hér á landi
frá sjónarmiði skipulags og byggingarlistar
er áhugavert rannsóknarefni sem þarft væri
að gera verðug skil. í því ágripskennda yfir-
liti sem hér fer á eftir er einungis stiklað á stóru og er hætt
við að margt vanti inn í hina sögulegu heildarmynd.
Markmið þessarar umfjöllunar er að varpa ljósi á nokkur
atriði í þróun félagslegra íbúða á þessari öld, þannig að
lesendur blaðsins geti betur lagt mat á niðurstöður nýaf-
staðinnar samkeppni um félagslegar íbúðir í Borgarholti.
Vegnahinsskammaundirbúningstíma, sem greinarhöfundi
var skammtaður, er sú leið valin að sýna eitt dæmi frá
hverjum áratug á tímabilinu 1923-1990. Þau verk sem
valin voru eiga það sammerkt að endurspegla á einhvem
hátt þær hugmyndir um mótun félagslegs húsnæðis, sem
ríkjandi voru. Ahersla er lögð á myndræna þáttinn í
þessum samanburði. I texta er að finna ýmsar upplýsingar
um hvert verk, en lesendum er látið eftir að bera saman og
álykta.
Eins og kunnugt er hófst þéttbýlismyndun hér á landi
tiltölulega seint og er vart hægt að tala um bæjarmenningu
fyrr en snemma á þessari öld. í kjölfar iðnvæðingar í
sjávarútvegi fjölgaði íbúum í þéttbýli mjög ört á fyrstu
áratugum þessarar aldar. Á árum fyrri heimsstyrjaldar var
orðinn mikill húsnæðisskortur í Reykjavík, svo jaðraði
við neyðarástand. Er skemmst að minnast Pólanna
alræmdu, sem fátækranefnd bæjarins lét reisa sem bráða-
birgðaskýli árið 1916 og búið var í fram yfir 1950. Ýmsir
málsmetandi menn létu sig þessi mál varða og lýstu
hugmyndum sínum til úrbóta í ræðu og riti. Guðmundur
Hannesson læknir fjallaði nokkuð um húsnæðismál og
skipulag í bók sinni „Um skipulag bæja“ frá 1916. Mælti
hann eindregið gegn marglyftum sambýlishúsum sem
lausn á húsnæðisvanda Reykvíkinga. Þess í stað benti
hann á lausnir úr ensku fyrirmyndarbæjunum svonefndu,
þar sem mest bar á litlum sambyggðum húsum með
görðum. Árið 1921 ritaði Guðjón Samúelssson arkitekt
grein í tímarit Verkfræðingafélagsins um húsnæðismál
Reykvíkinga. Hann var eindreginn talsmaður lágrar en
þéttrar, samfelldrar borgarbyggðar og höfðu hugmyndir
hans víðtæk áhrif áþriðjaáratugnum. Með grein sinni birti
hann tillögur að þrenns konar fyrirkomulagi verkamanna-
bústaða í sambyggingum. Ein gerðin samanstóð af litlum,
sambyggðum húsum með hæð, kjallara og risi. í annarri
tillögu var íbúðin á tveimur jafnstórum hæðum og í hinni
þriðju var gert ráð fyrir fjórum litlum íbúðum á einni hæð
umhverfissameiginleganstigagang.Um 1921 beittiLands-
bankinn sér fyrir smíði nokkurra sambyggðra verka-
mannabústaða við Framnesveg í Reykjavík, eftir teikningu
Guðjóns Samúelssonar, (sjá mynd hér að ofan). Ætlun
bankans með þessari tilraun var að sýna í verki, að unnt
væri að byggja góð og ódýr verkamannahús í Reykjavík.
Hver íbúð var á þremur hæðum, geymslur og þvottahús í
kjallara, stofa og „íbúðareldhús“ á hæð og svefnherbergi
í risi. Hús þessi urðu vinsæl, en þóttu erfið til íbúðar.
Könnun sem gerð var árið 1928 leiddi í ljós að þriðjungur
allra íbúða í bænum voru kjallara- og súðaríbúðir, og voru
margar þeirra taldarheilsuspillandi. Húsnæðisskortur var
mikill og húsaleiga há. Algengt var að fólk hefðist við í
húsnæði, sem vart hélt vatni og vindi. Slfk var staða mála
í upphafi þriðja áratugarins, þegar fyrstu lög um verka-
mannabústaði voru sett.
17