Íslenska þjóðfélagið - 23.12.2021, Qupperneq 79

Kristín Björnsdóttir og Ásta Jóhannsdóttir
79 ..
liðsmönnum erfitt fyrir og hindruðu hundruð manna í að komast út úr brennandi byggingunum sem
að lokum hrundu til jarðar (Wisner, 2002). Þetta var reyndar ekki fyrsta tilraunin til að eyðileggja
turnana því reynt var að sprengja þá árið 1993. Sex manns létust og um 1000 slösuðust og í kjöl-
farið voru settir sérstakir björgunarstólar á hverja hæð sem áttu að auðvelda björgun fatlaðs fólks og
slasaðra ef upp kæmi eldur í byggingunum. Það sem vekur hins vegar athygli er að í árásinni 2001
voru þessir stólar ekki notaðir, hvorki af starfsfólki né björgunaraðilum þar sem enginn virtist upp-
lýstur um að þeir væru til. Talið er að tæplega 3000 manns hafi látið lífið í árásunum og var hlutfall
fatlaðs fólks hátt en ekki mikið um það fjallað í fjölmiðlum. Því hefur verið haldið fram að fötluð
fórnarlömb árásanna hafi fallið í gleymsku eða umræða um þau verið þögguð (The Center for Indep-
endence of the Disabled in New York, 2004). Hryðjuverkasamtökin sem stóðu fyrir árásinni voru
ekki að reyna að ná sérstaklega til fatlaðs fólks og samstarfsfólkið skildi það ekki eftir af ásetningi.
Það var húsnæðið og aðstæðurnar sem sköpuðust við árásina sem urðu til þess að fatlað fólk átti
erfiðara með að komast út úr byggingunum en aðrir. Það má færa rök fyrir því að arkitektúr og
borgarskipulag Manhattan séu ableísk en þar hafði eftirspurn eftir húsnæði í viðskiptahverfi New
York mikil áhrif. Fyrirtæki og fjármálastofnanir vilja vera nálægt hvert öðru á sama svæðinu. Til að
mæta eftirspurninni eru byggingarnar háar og þröngar en slíkt umhverfi þolir illa hryðjuverk, jarð-
skjálfta eða stórbruna.
Fullnægjandi og öruggt húsnæði fyrir alla er ellefta heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna (Félag
Sameinuðu þjóðanna á Íslandi, 2018). Miðað við mörg önnur ríki heims búa Íslendingar við öryggi
þegar kemur að húsbyggingum sem að einhverju leyti skýrir af hverju jarðskjálftar hafa ekki valdið
meiri mannskaða og eyðileggingu hér á landi en raun ber vitni. Í íslenskri byggingarreglugerð frá
árinu 2012 er sérstaklega kveðið á um aðgengi fyrir alla þar sem sjónarmið algildrar hönnunar séu
höfð að leiðarljósi við hönnun bygginga og umhverfis þeirra (Byggingareglugerð nr. 112/2012).
Markmið algildrar hönnunar er að allir geti nýtt sér vöruna eða þjónustuna sem í boði er (Centre for
Excellence in Universal Design, e.d.). Gott dæmi um algilda hönnun eru stillanlegir skrifborðsstólar.
Ólíkt fólk getur keypt sama stólinn og stillt svo hæð, setu og arma til að laga að líkamsbyggingu
sinni og þörfum. Algild hönnun krefst þess að húsnæði sé byggt með breiðari hurðum og göngum í
þeim tilgangi að allir geti auðveldlega komist á milli herbergja og inn og út úr byggingunni. Algild
hönnun eykur þar af leiðandi öryggi allra þegar kemur að rýmingu húsnæðis og auðveldar til að
mynda björgunarfólki að athafna sig. Það er ekki eingöngu aukið öryggi fyrir fatlað fólk heldur alla
sem gætu þurft aðstoð við að yfirgefa byggingar á hættustund. Þrátt fyrir að byggingarreglugerðinni
sé ætlað að stemma stigu við ableisma í arkitektúr og skipulagi þá veitir Mannvirkjastofnun heimild
til að víkja frá kröfu um algilda hönnun í atvinnuhúsnæði með þeim rökum að þar geti farið fram
starfsemi sem er þess eðlis að hún „hentar augljóslega ekki fötluðum“ (Mannvirkjastofnun, 2018).
Það vekur þá spurningu hvers konar atvinnustarfsemi hentar augljóslega ekki fötluðu fólki. Þessi
undanþága endurspeglar þau ableísku viðhorf að fatlað fólk sé ekki fullgildir þátttakendur í sam-
félaginu.
Yfirleitt er greinarmunur gerður á hamförum af náttúru- og mannavöldum en þrátt fyrir það
veldur samspil náttúru og manna oft á tíðum mestu tjóni. Árið 2011 varð stór jarðskjálfti í Japan.
Hann kom af stað flóðbylgju sem skall á eyjunni Honshu og olli mikilli eyðileggingu. Á eyjunni
var kjarnorkuver sem skemmdist í flóðbylgjunni og tugir þúsunda manna létu lífið vegna kjarnorku-
geislunar. Eins og í þeim hamförum sem lýst hefur verið hér að ofan var hlutfall fatlaðs fólks hátt
meðal þeirra sem létu lífið. Samtök fatlaðs fólks í Japan hafa haldið því fram að þetta háa hlutfall hafi
fyrst og fremst verið af mannavöldum þar sem aðbúnaður fatlaðs fólks á svæðinu hafi verið slæmur,
stuðningur ekki viðeigandi og ekki hafi verið gert ráð fyrir fötluðu fólki í neyðarviðbrögðum yfir-
valda (Fujii, e.d.). Aðstæðurnar sem fatlað fólk bjó við á Honshu eru lýsandi dæmi um hvernig staða
fólks í samfélaginu getur haft áhrif á hversu alvarlegar afleiðingar hamfara verða. Auk þess virðist
vera alþjóðleg tilhneiging til að gera ekki ráð fyrir fötluðu fólki í viðbragðsáætlunum og neyðarvið-
brögðum.