Íslenska þjóðfélagið - 23.12.2021, Qupperneq 88

„Þú veist ekki hvaða húsnæði þú ferð í næst“
88 ..
dic housing market, and the position of renters is often precarious in many
respects.
Keywords: Rental market – Precarity – Tenants – Home – Prejudice
Þessi grein er skrifuð sem hluti af rannsóknarverkefninu Mobility and Transnational Iceland sem var
styrkt af Rannsóknarsjóð Íslands (Rannís, verknúmer 207062­051) og Nýsköpunarsjóð námsmanna.
Höfundar þakka ritrýnum og ritstjórn Íslenska þjóðfélagsins fyrir afar gagnlegar ábendingar við
vinnslu þessarar greinar. Einnig er viðmælendum og öðrum sem tóku þátt þakkað fyrir sitt framlag
til verkefnisins.
Inngangur
Tengsl húsnæðis og almenns efnahagslegs og félagslegs öryggis urðu miðlæg í Evrópu í kjölfar
efnahagskreppunnar 2008, þegar fjöldi einstaklinga missti húsnæði sitt vegna skuldsetningar og
gengisbreytinga (Kennett o.fl. 2013). Kostnaður við bæði leigu og kaup á húsnæði hefur í auknum
mæli orðið íþyngjandi fyrir einstaklinga (Anacker 2019; Preece o.fl. 2020) eins og endurspeglast
í umræðum fræðifólks um heimilismissi sem vaxandi vandamál víða í Evrópu og Bandaríkjunum
(Davey 2019; Wilde 2020).
Þessi grein fjallar um leigumarkaðinn á Íslandi. Rannsóknarspurning okkar er: Hver er upplifun
einstaklinga af íslenskum leigumarkaði og telur fólk sig búa við öruggar aðstæður sem leigjendur á
Íslandi? Í takt við erlendar rannsóknaniðurstöður skoðum við sérstaklega hvernig öryggi eða óöryggi
birtist í frásögnum viðmælenda okkar og drögum ályktanir um hvort og þá hvernig leigumarkaður­
inn stuðlar að tvísýnni stöðu viðkomandi. Við leggjum áherslu á hugtakið tvísýnleiki (e. precarity)
til þess að draga fram hvernig stefnumótun á leigumarkaði síðastliðna áratugi skapar aðstæður fyrir
leigjendur sem einkennast af öryggi eða óöryggi. Nokkuð vandasamt er að þýða hugtakið precarity
á íslensku, sem hefur verið þýtt í tengslum við vinnumarkaðinn sem „hark“ og precarious work sem
„harkvinna“ (Unnur Dís Skaptadóttir og Anna Wojtynska 2019), en precariousness í öðru samhengi
sem „viðkvæmni“ (Nanna Hlín Halldórsdóttir 2013). Í orðabókum má jafnframt sjá tengingu hug­
taksins við hugtök eins og „ótryggur“, „óvissa“, „hverfull“ og „tvísýnn“. Þessi hugtök hafa þó mun
víðtækari merkingu og til að aðgreina hugtakið kenningalega, og vegna vöntunar á heppilegra hug­
taki, þýðum við það hér sem „tvísýnleiki“, sem dregur fram að einstaklingar búa við tvísýnt ástand.
Rannsóknir sýna fram á aukna streitu í íslensku samfélagi síðastliðna áratugi, sem getur til að mynda
valdið margvíslegu heilsutjóni og stuðlað að örorku (Andrea Hjálmsdóttir og Marta Einarsdóttir
2019), auk þess sem finna má vísbendingar um aukinn stéttamun og efnahagslega misskiptingu
(Guðmundur Oddsson 2016, 465; 2021). Kannanir sýna að þeir sem eru á leigumarkaði vilja í lang­
flestum tilfellum búa í eigin húsnæði (Íbúðalánasjóður 2018a, 8) og niðurstöður okkar endurspegla
að margir leigjendur búa við margs konar streitu sökum húsnæðisaðstæðna.
Íslensk húsnæðisstefna miðar fyrst og fremst að því að sem flestir eigi húsnæðið sem þeir búa í
(Sigurður Guðmundsson 2018, 8–10; Una Jónsdóttir 2015, 3). Líta má á nýleg lög um hlutdeildarlán
sem dæmi um slíka stefnu, sem miðar að því að auka tækifæri efnalítils fólks til að kaupa sitt eigið
húsnæði í stað þess að leigja (Lög um breytingu á lögum um húsnæðismál, nr. 44/1998). Fræðifólk
hefur þó bent á að ekki sé sjálfgefið að fólk vilji eiga eigið húsnæði frekar en leigja (Ólafur Margeirs­
son 2018), og að horfa beri til þess hvernig væntingar fólks til húsnæðis verða til í samfélagslegu sam­
hengi (Preece o.fl. 2020). Í þessari grein leggjum við áherslu á aukin tvísýnleika, sem margir upplifa á
leigumarkaði, sem einn þátt í því að gera eign á eigin húsnæði ákjósanlega og eftirsóknarverða. Eins
og sjá má í sögulegu yfirliti hefur séreignastefna verið leiðandi stef hér á landi (Jón Rúnar Sveinsson
2005, 2010), sem útskýrir að hluta af hverju leigumarkaður er minni hérlendis en erlendis.
Hugtakið tvísýnleiki má sjá í auknum mæli í skrifum fræðifólks síðastliðin 20 ár, svo sem í gagn­