Íslenska þjóðfélagið - 23.12.2021, Qupperneq 89

Már Wolfgang Mixa, Kristín Loftsdóttir og Anna Lísa Rúnarsdóttir
89 ..
rýnum skrifum um nýfrjálshyggju og vinnumarkað, þrátt fyrir að það eigi sér eldri rætur, m.a. í hug­
myndum Pierre Bourdieau (Deshingkar 2019; Paret og Gleeson 2016). Hugtakið hefur einnig verið
notað á síðustu árum til að vísa til viðkvæmrar stöðu einstaklinga á leigumarkaði (t.d. Davey 2019).
Í sumum tilfellum er talað um hugtakið í tengslum við tilkomu sérstakrar stéttar, harkarastéttar, sem
er þýðing á precariat (samsett úr precarity og proletariat) (Standing 2014, 969; Unnur Dís Skapta­
dóttir og Anna Wojtynska 2019, 17). Guy Standing (2014) notar hugtakið „harkarastétt“ yfir þá sem
hafa lítil réttindi og veika samningstöðu, meðal annars vegna þess að það hefur ekki borgararéttindi
í þeim löndum sem það vinnur í. Á meðan sumir hafa fyrst og fremst tengt hugtakið tvísýnleiki
við nýfrjálshyggju síðustu áratuga, hefur annað fræðifólk lagt áherslu á gagnsemi hugtaksins til að
undirstrika að viðkvæm staða einstaklinga verður til innan samfélaga og hnattrænna kerfa burtséð
frá sögulegu tímabili (Deshingkar 2019; Paret og Gleeson 2016). Paret og Gleeson (2016) segja hug­
takið gagnlegt til að draga athygli að samtvinnun heildar­ (e. macro) og eindarþátta (e. micro), og
til að skilja óörugga stöðu í víðu sögulegu og staðbundnu samhengi (bls. 277). Precarity er þannig
ekki bundið við ákveðna tegund einstaklinga eða samfélaga, heldur hefur með það að gera að vera
manneskja, þar sem formgerðir samfélagsins og sögulegar aðstæður gera stöðu sumra einstaklinga
viðkvæmari en annarra (Deshingkar 2019). Við lítum á leigumarkað síðustu ár sem einn áhrifaþátt í
almennu óöryggi ákveðins hóps einstaklinga sem búa á Íslandi.
Rétt eins og Paret og Gleeson (2016) leggja áherslu á varðandi hugtakið tvísýnleika, hefur erlent
fræðifólk dregið athygli að því að húsnæði þurfi að skoða út frá bæði heildar­ (e. macro) og eindar­
þáttum (e. micro) (Hann 1998). Í öllum samfélögum hafa réttindi einstaklinga til eignar á húsnæði og
á leigumarkaði að gera með lagalegt umhverfi og ákvarðanir stjórnvalda sem líta má á sem hluta af
heildarsamhenginu (Bridgman 2018, 39; Hann 1998, 2). Þetta umhverfi mótar einnig samskipti aðila
á húsnæðismarkaði; t.d. leigjenda og eigenda húsnæðis og leigufélaga við viðskiptavini sína (Bridg­
man 2018). Alþjóðlega hefur verið talað um „fjármálavæðingu húsnæðis“ (e. housing financializa-
tion) sem opið hugtak til að ná utan um hvernig húsnæði er í hugmyndafræði nýfrjálshyggju hluti af
lánastarfsemi og fjárfestingum fjármálastofnana (Wijburg 2020). Ákvarðanir og stefnumótun hvað
varðar efnahagsmál almennt geta því skapað aukinn tvísýnleika fyrir þá sem eru á leigumarkaði.
Markmið ákveðinnar stefnumótunar þarf þó ekki að vera að skapa viðkvæmar aðstæður, enda hafa
mannfræðingar bent á að stefnumótun hefur oft haft þversagnakennd áhrif, sum ófyrirséð (Shore og
Wright 2011). Líta má á raddir og upplifun leigjenda sem hluta af eindarþáttum, en þrátt fyrir að
töluvert sé til af könnunum og megindlegum greiningum er lítið til um upplifun leigjenda af stefnu­
mörkun stjórnvalda.
Greining okkar byggir aðallega á eigindlegum gögnum. Eigindlegar aðferðir kalla fram sjónar­
horn og reynslu einstaklinga (Strauss og Corbin 1998) og eru einkar heppilegar til að fá dýpri skiln­
ing á hvernig stefnumótun og ytri aðstæður móta líf einstaklinga. Benda má á að viðmælendur
rannsóknarinnar eru fjölbreyttur hópur og er annars vegar um að ræða „innfædda“ Íslendinga og
hins vegar einstaklinga sem fæddust og ólust upp erlendis en búa nú á Íslandi. Þessi áhersla rann­
sóknarinnar undirstrikar að íslenskur vinnumarkaður og íslenskt samfélag hefur nú um töluverða
hríð einkennst af blöndu innlends og erlends starfsfólks, sem er oft á leigumarkaði, en innflytjendur
eru í miklu meiri mæli á leigumarkaðinum samanborið við innlenda aðila (Hagstofa Íslands e.d.­a)
og húsnæðisstaða þeirra er almennt viðkvæmari en hjá innlendum aðilum (Guðbjörg Ottósdóttir
2019; Unnur Dís Skaptadóttir og Kristín Loftsdóttir 2019, 41–44). Samkvæmt tölum Hagstofunnar
frá árinu 2016 er hlutfall innflytjendakvenna á leigumarkaðinum tæplega tvöfalt hlutfall innlendra
kvenna og samsvarandi hlutfall karla er næstum því þrefalt hærra. Þetta er í takt við umræðu um
tvísýnleika í tengslum við innflytjendur þar sem bent hefur verið á að staða þeirra sem innflytjendur
getur aukið á tvísýnleika þeirra (Paret og Gleeson 2016, 281). Við drögum þó hér ekki sérstaklega
fram viðkvæma stöðu ólíkra hópa af erlendum uppruna, heldur beinum fyrst og fremst athygli að
þessum hópi sem hluta af íslenskum leigumarkaði.
Í fyrsta hluta greinarinnar gerum við ítarlegri grein fyrir áherslum fræðifólks á húsnæðismál sem
og einkennum íslensks leigumarkaðar. Þar verður horft til helstu atriða er skýra sögulega húsnæðis­