Íslenska þjóðfélagið - 23.12.2021, Side 92

„Þú veist ekki hvaða húsnæði þú ferð í næst“
92 ..
Hagstofunnar frá 2016 (2018) er stærsti hópur fólks á leigumarkaði einstæðir foreldrar, en rétt rúm­
lega helmingur þeirra býr í leiguhúsnæði, og einstaklingsheimili mynduðu næststærsta hópinn með
rúm 40% þeirra á leigumarkaði. Hlutfall heimila á leigumarkaði hækkaði úr 17% árið 2007 í 28%
árið 2012, og var mesta aukningin meðal fólks á aldrinum 25–34 ára, lágtekjufólks og einstæðra
foreldra (Félagsmálaráðuneytið 2015). Samkvæmt nýjustu tölum Hagstofunnar (Hagstofa Íslands
2018) og Húsnæðis­ og mannvirkjastofnunar (Húsnæðis­ og mannvirkjastofnun 2020a) hefur hlut­
fallið haldist svipað. Hér má því telja að hátt hlutfall þessara hópa í leiguhúsnæði endurspegli að þeir
hafa tvísýna stöðu í íslensku samfélagi, sem verður svo enn erfiðari vegna þess að þeir eru á leigu­
markaði. Ein skýring er að húsnæðisverð hefur hækkað umfram launavísitölu, meðal annars vegna
áhrifa af Airbnb leigu (Már Wolfgang Mixa og Kristín Loftsdóttir 2021).
Hlutfall einstaklinga á leigumarkaði hefur, samkvæmt flestum gögnum, verið töluvert lægra á
Íslandi samanborið við Evrópu og Bandaríkin. Í Evrópu var hlutfall fólks á leigumarkaði árin fyrir
efnahagskreppuna 2008 í kringum 27%. Það hlutfall hækkaði eftir kreppu upp í 30% og hefur haldist
svipað síðan (Eurostat e.d.). Þessi þróun á hlutfalli heimila á leigumarkaðinum er svipuð og í Banda­
ríkjunum á sama tímabili (U.S. Census Bureau 2020), þar sem jaðarhópar hafi neyðst í auknum mæli
út á leigumarkaðinn (Fry og Brown 2016). Hlutfall fólks í Bandaríkjunum á leigumarkaði hækkaði
úr 31,2% árið 2006 í 36,6% árið 2016, sem var hæsta hlutfallið í 50 ár (Cilluffo o.fl. 2017). Tvísýni­
leiki margra þar í landi á leigumarkaði er töluverður. Fram kom í skoðanakönnun sem gerð var í
mars 2021 að 14% leigjenda voru orðin of sein að greiða leigu og tæplega helmingur taldi það afar
líklegt eða hugsanlegt að honum yrði vísað úr húsnæði sínu (HUD USER e.d.).
Nýlegar tölur á Íslandi gefa til kynna að um það bil 2/3 leiguíbúða séu á almennum leigumarkaði
en afgangurinn er að mestu leyti félagslegt húsnæði (30%) og svo íbúðir fyrir eldri borgara (4%)
(Heimavellir 2018, 22). Þetta hlutfall var lægra árið 2016, en þá voru 57% leiguíbúða á almennum
leigumarkaði (Húsnæðisáætlun Reykjavíkurborgar 2017, 18, 128), og hlutfall félagslegs húsnæðis
því lægra. Þó leigja innan við 20% leigjenda hjá einkareknum leigufélögum (Íbúðalánasjóður 2018b,
4). Þetta háa hlutfall leiguíbúða á almennum markaði þýðir að á Íslandi er leigumarkaðurinn fyrst og
fremst hagnaðardrifinn og færist enn frekar í þá áttina.
Lítil hlutfallsleg aukning félagslegs húsnæðis á almennum leigumarkaði er í ósamræmi við opin­
bera stefnu síðustu áratugi (samkvæmt tölum að ofan er hún hlutfallslega að minnka). Í kjölfar
hrunsins 2008 lagði starfshópur á vegum Reykjavíkurborgar áherslu á uppbyggingu leiguíbúða og
búsetuíbúða sem stuðla að húsnæðisframboði í samræmi við þarfir (Reykjavíkurborg 2011, 2), með
sérstaka áherslu á að tryggja húsnæði á vegum húsnæðissamvinnufélaga og félagasamtaka fyrir
ungt og tekjulágt fólk á viðráðanlegum kjörum (Reykjavíkurborg 2011, 4). Vorið 2015 kynnti þá­
verandi ríkisstjórn áætlanir um fjölgun félagslegra íbúða til að styðja við leigumarkaðinn (Mbl.is
2015). Fjölgun íbúa á Íslandi frá miðbiki árs 2012 til miðbiks árs 2017 var 7,4% (Hagstofa Íslands
e.d.­b) en fjölgun leiguíbúða sveitarfélaga jókst um aðeins 5,1% á sama tímabili. Reykjavíkurborg
jók fjöldann um 13,6% á tímabilinu, en fjölgun íbúða á landinu átti sér nær eingöngu stað þar og í
Kraganum á tímabilinu (Varasjóður húsnæðismála 2017, 7–8). Samkvæmt óbirtri skýrslu Varasjóðs
húsnæðismála stóð fjöldi leiguíbúða í stað árin 2017–2018 ef almennar leiguíbúðir eru undanskildar.
Með aukinni eftirspurn eftir leiguhúsnæði síðastliðin ár hafa einkafyrirtæki byggst upp í kringum
rekstur leiguhúsnæðis í ríkari mæli en áður (Snorri Páll Gunnarsson 2017). Þrátt fyrir að margir
virðist telja að leigufélög hafi keyrt upp leiguverð leigja töluvert færri í gegnum slík félög en fólk
almennt telur (Anna Birna Ívarsdóttir og Jóhanna Andrea Hjartardóttir 2019, 47–48). Töluvert af
leiguhúsnæði er þó í eigu einstaklinga. Markmið og fyrirkomulag þess eru fjölþætt, t.d. tímabundið
á meðan beðið er eftir sölu á húsnæðinu, eða útleiga á hluta af eigin húsnæði eða húsnæði sem við­
komandi hefur fjárfest í gagngert til að hafa af því tekjur. Eftir mikla fjölgun heimila á leigumarkaði
í kjölfar hrunsins 2008 væri eðlilegt að áætla að í skjóli mikils efnahagsvaxtar kæmust heimili aftur
af leigumarkaði, en hlutfallið hefur, aftur á móti, lítið breyst síðastliðinn áratug.