Íslenska þjóðfélagið - 23.12.2021, Síða 97

Már Wolfgang Mixa, Kristín Loftsdóttir og Anna Lísa Rúnarsdóttir
97 ..
86% svarenda meðal fólks á leigumarkaði töldu óhagstætt að leigja íbúðarhúsnæði á Íslandi (Hús­
næðis­ og mannvirkjastofnun, 2020b, 7). Allir Íslendingarnir í rannsókninni okkar töldu leiguverð
of hátt, jafnvel „fáránlega hátt,“ og greindu nokkrir þeirra frá því að hafa stundum átt erfitt með að
standa skil á leigugreiðslum. Hluti erlendu viðmælendanna deildi þessu viðhorfi. Tæplega helmingur
þeirra, eða sjö viðmælendur, lét þó í ljós þá skoðun sína að þó að verðið væri vissulega hátt, saman­
borið við leiguverð í heimalandi þeirra, teldu þeir leigu hér ekki of háa, með hliðsjón af þeim tekjum
sem væru í boði. Hér var þó eingöngu um að ræða barnlausa karlmenn í vinnu sem allir leigðu í
húsnæði sem þeir deildu að einhverju leyti með öðrum. Ljóst er að hærra leiguverð gerir erfiðara að
spara fyrir fyrstu útborgun og komast af leigumarkaði.
Þessi tilfinning er ekki úr lausu lofti gripin. Þó það hafi orðið dýrara að eiga húsnæði (Anac­
ker 2019), endurspegla grófir útreikningar að dýrara er að leigja. Hagfræðistofnun Háskóla Íslands
(2011) reiknaði fórnarkostnað fyrir leigusala (bls. 42–44) en nota má aðferðafræði hennar sem grunn
til að reikna gróflega kostnað við að leigja. Ef vaxtakostnaður sem fólk borgar við íbúðarkaup er
notaður í stað fórnarvaxtakostnaðar er heildarkostnaður við að kaupa íbúð 4,6%1 af virði húsnæðis­
verðs. Sé litið til meðalkaupverðs á húsnæði í fjölbýli í Rimahverfi í Reykjavík, sem var 454.366
krónur á fermetra í lok árs 2019 og meðalflatarmál 94 fm (Þjóðskrá Íslands e.d.­b), þá væri kaup­
verðið 42,7 milljónir króna. Miðað við 4,6% árlegs kostnaðar væri mánaðarlegur kostnaður við að
eiga hvern fermetra í slíkri íbúð (hér er ekki gert ráð fyrir að lán sé greitt niður) 1.741 króna. Mið­
gildi mánaðarlegs leiguverðs á höfuðborgarsvæðinu er aftur á móti töluvert hærra, eða 2.700 krónur
og 1.900 í nágrannasveitafélögum þess (Íbúðalánasjóður 2019b, 8). Töluleg gögn sýna að margir
leigusalar eru einyrkjar, sem felur í sér hugsanlega slaka hagkvæmni, sem stærri félög gætu væntan­
lega aukið. Hér á landi ráða þó einkarekin leigufélög ekki háu hlutfalli af leigumarkaðnum eða innan
við 20% (Íbúðalánasjóður 2018b, 4). Benda má á að víða annars staðar hefur fræðifólk varað við því
sem litið hefur verið á sem fjármagns­ eða markaðsvæðingu húsnæðis (e. financialization, market-
oriented), sem á þátt í að auka tvísýnleika tekjulægri hópa (Aalbers 2017; Wilde 2020, 2). Segja má
að í slíku umhverfi séu lögmál markaðshyggjunnar allsráðandi, hvort sem litið er til kaups og sölu
húsnæðis eða leiguhúsnæðis.
Þó leiguverð væri í mörgum tilfellum tengt vísitölu greindu sumir viðmælenda frá hækkunum
umfram vísitöluhækkanir. Ingibjörg, íslensk kona búsett á höfuðborgarsvæðinu með fjölskyldu
sinni, sagði að þegar leigusamningur hennar væri endurnýjaður á 12 mánaða fresti væri leigan alltaf
hækkuð aðeins meira en það sem hún taldi rétt miðað við vísitöluhækkun. Loubna hafði svipaða
sögu að segja: „[Leigusalinn] er alltaf að gera leigu hærri og hærri og bæta við eftir áramót, hún er
að segja að allt sé núna mjög dýrt á Íslandi, ég borga mjög hátt lán, svo hún bara hækkar leiguna hjá
mér.“ Lukas, pólskur karlmaður, leigði herbergi í iðnaðarhverfi þar sem mörg herbergi voru til leigu.
Hann greiddi einhverjum leigu en vissi í raun ekki hver eigandinn væri. Þegar nýr eigandi tók við
voru þeir sem ekki greiddu leigu eða voru til vandræða reknir út, en þeir sem eftir sátu voru krafðir
um helmingi hærri leigu. Verð fyrir lítið herbergi fór úr 40 þúsund í 80 þúsund. Hann sætti sig ekki
við þessa framkomu og flutti út.
Mjög mismunandi var hversu hátt hlutfall viðmælendur sögðust greiða í leigu af ráðstöfunar­
tekjum sínum og var það jafnvel mismunandi milli mánaða þegar tekjur voru breytilegar. Einn við­
mælandi sagðist ekki greiða nema um 5–10% af tekjum sínum í leigu, en fimm þeirra ráðstöfuðu
um og yfir 50% í leigugreiðslur. Flestir, eða 15 viðmælendur, greiddu á bilinu 25–40% af ráðstöf­
unartekjum sínum í leigu. Einn viðmælenda, sem leigir kjallaraherbergi í húsi fyrir 40% af tekjum
sínum, hafði áður leigt íbúð einn en greiddi þá um 70–75% af tekjum sínum í leigu, sem gekk ekki til
lengdar. Samkvæmt könnun Íbúðalánasjóðs greiddu 46% leigjenda 39% eða minna af ráðstöfunar­
tekjum sínum í leigu, sem þýðir að tæplega 60% leigjenda greiða meira en 40% af ráðstöfunartekjum
sínum í leigu (Íbúðalánasjóður, 2018b, 12).
Í könnun Húsnæðis­ og mannvirkjastofnunar kom fram að 66% þeirra sem voru á leigumark­
aði töldu að núverandi húsnæði uppfyllti allar helstu þarfir þeirra, samanborið við 88% þeirra sem