Íslenska þjóðfélagið - 23.12.2021, Blaðsíða 99

Már Wolfgang Mixa, Kristín Loftsdóttir og Anna Lísa Rúnarsdóttir
99 ..
að kaupa þér ný húsgögn því þú veist ekki í hvaða húsnæði þú ferð í næst. Og líka öll jólin að hugsa,
hvar verð ég á næstu jólum?“
Aðgengi að öruggu húsnæði er eitthvað sem skiptir þá sem eru á leigumarkaði miklu máli. Í
könnun Húsnæðis­ og mannvirkjastofnunar árið 2020 töldu 65% leigjenda sig búa við húsnæðis­
öryggi, en ári áður var þetta hlutfall eingöngu 51%. Fram kom í könnuninni að algengasta ástæðan
var of hátt verð eða að fólk hafði ekki efni á leigu. Næstalgengustu orsakirnar tengdust tímabundn­
um leigusamningum og því að flutningar væru tíðir (Húsnæðis­ og mannvirkjastofnun 2020a, 3).
Í könnun Íbúðalánasjóðs frá 2018 var greint frá því að 21% leigjenda töldu líkur á að þeir misstu
húsnæði sitt (Íbúðalánasjóður 2018b, 7). Í þeirri samkeppni sem ríkir um leiguíbúðir virðist fólk til­
búið að sætta sig við slæmt ástand og óöryggi, af ótta við að missa það húsnæði sem það þó hefur.
Umræða
Á Íslandi hefur verið lagður meginþungi á að auka möguleika einstaklinga á að eiga eigið húsnæði
með áherslu á séreign sem ráðandi stef í húsnæðisstefnu íslenskra yfirvalda frá upphafi 20. aldar (Jón
Rúnar Sveinsson 2010). Rannsóknarspurning okkar var: Hver er upplifun einstaklinga af íslenskum
leigumarkaði og telja einstaklingar sig búa við öruggar aðstæður sem leigjendur á Íslandi? Rann­
sóknin endurspeglar margvíslegar áskoranir fólks á leigumarkaði og niðurstöður sýna að fyrir flesta
viðmælendur eykur vera á leigumarkaði tvísýnleika í lífi þeirra á margvíslegan hátt, sérstaklega ef
fólk er í viðkvæmri aðstöðu fyrir, svo sem sökum uppruna, efnahags eða hjúskaparstöðu. Lítið fram­
boð leiguhúsnæðis og samkeppni um leiguíbúðir skapar kvíða fyrir því að standa uppi húsnæðislaus
og almenna óöryggistilfinningu varðandi framtíðina. Tvísýn staða leigjenda minnkar einnig líkur
á því að þeir kvarti ef húsnæði eða aðbúnaður er óviðunandi eða ef lögbundnum réttindum sem
tiltekin eru í leigusamning er ekki fylgt eftir. Hér má undirstrika, eins og Davey (2019) bendir á í
samhengi við Bretland, að leigusalar fá í raun vald sitt frá ríkinu, sem skapar ákveðna umgjörð um
leigumarkað með setningu laga og reglugerða. Hér hefur áhrif að staða fólks er veikari vegna lítils
framboðs af leiguhúsnæði þar sem stjórnvöld hafa lagt megináherslu á séreign í húsnæðisstefnu
sinni. Í þessari rannsókn voru leigusamningar einyrkja ekki skoðaðir sérstaklega en raddir viðmæl­
enda okkar gefa til kynna að algjört valdaleysi einkenni oft samskipti leigjenda við leigusala, sem
kallar á nánari skoðun á slíku.
Há húsaleiga gerir fólki erfitt fyrir að leggja til hliðar fyrir útborgun í húsnæði og margir upplifa
sig fasta á leigumarkaði. Margt sem Anacker (2019) talar um sem áhrifavalda við hækkun húsnæðis­
verðs almennt á Vesturlöndum á við hér á landi og má þá sérstaklega nefna áherslu á byggingu hús­
næðis fyrir tekjuhærri hópa eins og ferðamenn (Már Wolfgang Mixa og Kristín Loftsdóttir 2021).
Rétt eins og Matt Wilde (2020) talar um í samhengi við London þarf að setja öra byggingu á dýru
húsnæði fyrir tekjuhærri ferðamenn í samhengi við skort á leiguhúsnæði. Hér má benda á að breyt­
ingar á lögum um heimagistingu (Alþingi 2016) gerðu að mörgu leyti mjög hagstætt að leigja út sem
Airbnb­íbúðir hluta ársins íbúðir sem áður höfðu verið á almennum leigumarkaði. Þetta er andstætt
stefnu margra evrópskra borga, til dæmis í Berlín þar sem ströng lög varðandi Airbnb­leigu leiddu
til 40% samdráttar í skráningu slíkra íbúða (Steinn Þorkelsson og Súsanna Edith Guðlaugsdóttir
2018, 36–37). Lög um heimagistingu hérlendis auka jafnframt líkur á því að leigusalar taki íbúðir
af almennum markaði og leigi til ferðafólks, sem minnkar enn frekar framboð húsnæðis á leigu­
markaði og veikir samningsstöðu leigjanda gagnvart leigusala. Þessa þróun heimagistingar má setja
í samhengi við fjármálavæðingu húsnæðis, þ.e. þá hugsun að húsnæði sé rétt eins og önnur markaðs­
vara (Wijburg 2020). Wijburg (2020) undirstrikar að stórtækar fjárfestingar í húsnæði byggja oft á
notkun skattaskjóla og að mikilvægt sé að eigendur leiguhúsnæðis geti ekki komið sér undan að
borga til samfélagsins (bls. 5). Með notkun hugtaksins tvísýnleiki hefur fræðifólk reynt að draga
fram hvernig tvísýnleiki á vinnu­ og húsnæðismarkaði mótar daglegt líf einstaklinga á margvíslegan
hátt (Millar 2014, 35). Þessi áhrif tvísýnleika á daglegt líf endurspeglast í rannsókninni, m.a. í því að
mörgum finnst erfitt að skapa sér heimili í leiguhúsnæði.