Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2022, Blaðsíða 52

52 Tímarit hjúkrunarfræðinga | 2. tbl. 98. árg. 2022
almennt ástand mála í þjóðfélaginu og einkalífi þátttakenda
á þessum tíma af völdum bankahrunsins. Umönnunarstéttir
sveitarfélaganna starfa jú ekki einungis í mikilli nálægð við
skjólstæðingana, heldur oft og tíðum einnig við aðstandendur
þeirra. Aukin streita og álag í þjóðfélaginu almennt getur því
einnig komið fram í versnandi vinnutengdri líðan.
Þessi rannsókn fjallar um þróun líðanar starfsfólks sem sinnti
umönnunarstörfum á öldrunarstofnunum og sambýlum
fyrir fatlaða og geðfatlaða á vegum sveitarfélaganna í kjölfar
efnahagsþrenginganna sem fylgdu bankahruninu 2008.
Í rannsókninni er ekki gerður greinarmunur á því hvort
viðkomandi þátttakandi var hjúkrunarfræðingur, sjúkraliði,
ófaglærður eða faglærður starfsmaður, en allir þátttakendur
unnu við að sinna sjúklingum sem eru íbúar á þessum
stofnunum. Þar sem erfiðara reyndist að fá netföng ófaglærðs
starfsfólks en faglærðs, er líklegt að hlutfall faglærðs
starfsfólks í rannsókninni hafi vegið þungt.
Helsta framlag rannsóknarinnar er að hún sýnir að tilteknir
heilsufarsþættir hjá starfsfólki í umönnunarstörfum þróuðust
í neikvæða átt fyrstu árin eftir að efnahagskreppan 2008
skall á, einkum á þeim árum sem fjárhagslegur samdráttur
var sem mestur hjá sveitarfélögunum. Mikilvægt er að horfa
til og hagnýta þá þekkingu eins og kostur er nú þegar við
stefnum í enn aðra efnahagskreppuna vegna COVID-19
faraldursins, sem meðal annars mun koma niður á fjárhag
sveitarfélaga (Samband íslenskra sveitarfélaga, 2020).
Styrkleiki rannsóknarinnar er að hún byggir á panel-gögnum,
þar sem sömu einstaklingum er fylgt eftir í tíma, 2, 3, 5,
7 og 11 árum eftir bankahrunið 2008. Gagnabankar sem
geta fylgt eftir einstaklingum eru fágætir, þar sem flestar
spurningalistakannanir byggja á „punktstöðu“ þar sem svör
hópa sem að nokkru leyti innihalda ólíka einstaklinga frá
einni fyrirlögn til annarrar eru borin saman. Panel-gögnin
gefa meiri áreiðanleika þegar lagt er mat á breytingar á líðan
einstaklinga.
Styrkur panel-gagnanna hefur þó í för með sér þann veikleika
að svörin sem unnið er með yfir tímabilið verða færri fyrir
vikið. Einnig er vert að benda á að svörin byggja á sjálfmetinni
heilsu og þar með á minni einstaklinganna um eigin veikindi,
læknisheimsóknir og veikindafjarvistir sl. 12 mánuði, en ekki
á skráðum heilsufarsgögnum. Algengt er að stuðst sé við
sjálfmetin heilsufarsgögn við rannsóknir á heilsu og líðan
fólks og þykja slík gögn almennt áreiðanleg í samanburði
við aðrar rannsóknaraðferðir (Crossley og Kennedy, 2002;
Forsberg, 2020). Þess má jafnframt geta að þegar Ferrie og
félagar (2005) báru saman sjálfmetna heilsu við skráð gögn
varðandi veikindafjarvistir þá kom í ljós að fólk fremur vanmat
en ofmat eigin veikindafjarvistir. Eigi það við hér, þá er líklegt
að það hafi átt við um öll árin sem voru til rannsóknar. Við
höfðum því miður ekki sambærileg gögn sem safnað var
fyrir efnahagshrunið 2008 og engin opinber gögn eru til um
veikindafjarvistir hjá þessum hópi fyrir það tímabil.
Þrátt fyrir styrkleika gagnanna gefa þau einungis tilefni til að
draga ályktanir um orsakir þess að líðan umrædds starfsfólks
í þessum umönnunarstörfum versnaði á ýmsan hátt í kjölfar
bankahrunsins, einkum fram til ársins 2013. Í anda erlendra
Tilgangur rannsóknarinnar var að skoða þróun andlegra og
líkamlegra heilsufarseinkenna, vinnuálags og veikindafjarvista
starfsfólks í umönnunarstörfum á öldrunarstofnunum og
sambýlum fyrir fatlaða og geðfatlaða hjá 12 íslenskum
sveitarfélögum og á hvern hátt hún tengdist mögulega
efnahagskreppunni 2008. Almennt má segja að niður-
stöðurnar sýni að líðan starfsfólks í umönnunarstörfum
hjá íslenskum sveitarfélögum hafi versnað í kjölfar
efnahagskreppunnar 2008, þótt spurningarnar sýni ólíkar
niðurstöður hvað það varðar. Versnunin var að mestu línuleg
á milli áranna 2010 og 2019 þegar spurt var; „hefur þú leitað
læknis vegna veikinda/heilsubrests sem þú rekur til aðstæðna
í vinnunni síðastliðna 12 mánuði?“ og jókst úr 13,9% árið
2010 í 33,3% árið 2019. Hvað viðkemur öðrum spurningum
kom í ljós að versnunin jókst fram til ársins 2013 en ástandið
fór svo aftur batnandi eftir það. Átti það til dæmis við um að
hafa aldrei mætt veik(ur) til vinnu vegna álags og að meta
andlega og líkamlega heilsu sína verri en áður. Ef marka má
t.d. rannsóknir Marmot og Bell (2009) þá er það trúlega engin
tilviljun að samkvæmt okkar gögnum þá jókst vinnutengt
álag og líðanin versnaði í kjölfar efnahagshrunsins á Íslandi
2008. Hins vegar batnaði líðanin á sama tíma og fjárhagsstaða
sveitarfélaganna vænkaðist á ný eftir kreppuna (Hagstofa
Íslands, e.d.a). Marmot og Bell (2009) eru meðal þeirra sem
benda á að efnahagssamdráttur, ekki síst þegar hann á sér
stað á heimsvísu, sé líklegur til að koma niður á heilsufari, ekki
síður en efnahag fjölskyldna (Marmot og Bell, 2009).
Það að líðan starfsfólks hafi versnað samkvæmt okkar
gögnum á mun frekar við um andlega heilsu en líkamlega og
er það í takt við niðurstöður yfirlitsgreinar Parmar o.fl. (2016)
um líðan í kjölfar efnahagskreppunnar 2008. Okkar gögn
sýndu marktæka versnun fram til ársins 2013 á sjálfmetinni
líðan starfsfólks hvað varðar kvíða, depurð, svefnerfiðleika
og þungar áhyggjur en það dró úr versnuninni eftir það.
Athygli vekur að í öllum þessum tilfellum var algengi þessara
einkenna þó meira árið 2019 en það var árið 2010 þegar fyrsta
mælingin var gerð, að kvíðanum undanskildum.
Á árunum 2010-2013 hafði talsverður samdráttur í fjármagni
átt sér stað hjá sveitarfélögunum (Hagstofa Íslands, e.d.a)
og reksturinn hafði að sama skapi orðið þyngri, án þess
þó að lögbundnum verkefnum þeirra hefði fækkað. Það
sama sjáum við nú gerast hjá sveitarfélögunum af völdum
efnahagskreppunnar sem kórónuveirufaraldurinn hefur
valdið (Samband íslenskra sveitarfélaga, 2020). Í kjölfar
efnahagshrunsins 2008 þurftu mörg sveitarfélög að grípa
til sparnaðaraðgerða sem meðal annars fólu í sér fækkun
starfsfólksins (Samband íslenskra sveitarfélaga, 2011). Slíkt
hefur að jafnaði í för með sér aukið álag á starfsfólk sem
heldur starfi sínu, sem gæti skýrt þá versnandi líðan sem þessi
gögn sýna. Þegar fjárhagur sveitarfélaganna fór hins vegar
batnandi á ný eftir efnahagshrunið, þ.e. um og eftir árið 2015,
þá sýna gögnin að það dró úr almennri aukningu á vanlíðan
starfsfólks. Þótt við teljum eðlilegt að álykta að aukið álag,
í kjölfar versnandi fjárhagsstöðu sveitarfélaganna, birtist á
þennan hátt sem aukin vanlíðan meðal starfsfólksins, þá er
mikilvægt að hafa hugfast að ekki er hægt að útiloka smitáhrif
annarra þátta á líðan starfsfólksins en þeirra sem beinlínis
hafa með fyrirkomulag vinnu að gera. Má þar til dæmis nefna
UMRÆÐA
Veikindi og veikindafjarvistir starfsfólks í umönnunarstörfum