Bókasafnið - 01.02.1999, Qupperneq 19

Hólmfríður Tómasdóttir
Skylduskil
á rafrænum gögnum
Íög um skylduskil á prentuðu máli hafa gegnt veiga-
miklu hlutverki í starfsemi þjóðbókasafna. Þau eru afar
/ nauðsynlegur stuðningur við varðveislu menning-
I arsögulegs arfs hverrar þjóðar, arfs sem verður til
með fjölbreytilegri útgáfu efnis sem endurspeglar meðal ann-
ars efnahag, menningu og félagslegar athafnir hvers tíma.
Allar slíkar heimildir þarf að varðveita svo lengi sem kostur
er svo tiltækar séu til nota fyrir opinbera stjórnsýslu og sem
rannsóknarefni fyrir komandi kynslóðir. Það er hlutverk
þjóðbókasafna að framfylgja þessum lögum.
Nú þegar fjöldi rafrænna rita og annarra upplýsingamiðla
eykst stöðugt og rafrænar útgáfur koma í staðinn fyrir prent-
aðar verður þörfin brýnni fyrir það að skylduskilalögin nái
| einnig yfir þessi gögn. Vænta verður þess að þau skyldu-
skilalög sem nú er unnið að verði það sveigjanleg að þau nái
til allra tegunda þessara nútíma upplýsingagagna. Með hlið-
sjón af þessari þróun ætti það að verða sjálfsagður þáttur í
starfsemi þjóðbókasafna að safna þessum gögnum og veita
aðgang að hinum flókna rafræna upplýsingaheimi.
Þar sem aðföng og öll meðhöndlun þessara nýju miðla
kalla á fjölda faglegra lausna, sem sameiginlegar eru öllum
þjóðbókasöfnum sem bera ábyrgð á skilaskyldum safngögn-
um, má segja að um sé að ræða alþjóðlegt verkefni. Nú þegar
hafa nokkrar þjóðir hafið vinnu við aðföng á rafrænum gögn-
um og er ætlun mín að vitna til leiðbeinandi verkefnis í
þessum efnum sem unnið var á vegum Evrópusambandsins,
einkum þess hluta sem varðar skilgreiningu á mismunandi
tegundum rafrænna miðla og forsendur fyrir vali á þeim til
aðfanga. Einnig verður minnst á fáein verkefni sem nú eru í
gangi hjá nágrannaþjóðum okkar og í lokin sagt í stuttu
máli frá örfáum tilraunaverkefnum sem unnin hafa verið hjá
þjóðbókasafni Norðmanna. En af þeim gætum við sem best
dregið nokkurn lærdóm.
Fjölþjoðleg og norræn verkefni
Innköllun á rafrænu upplýsingaefni er þegar hafin eða í und-
irbúningi hjá fjölda þjóðbókasafna og leita stöðugt fleiri
þeirra eftir stuðningi stjórnvalda til að móta lög um skyldu-
skil sem ná yfir þessa fjölbreyttu miðla. Árið 1995 var á veg-
um Evrópusambandsins en að frumkvæði CoBRA (,Cmnputer-
ised Bibliographic Record Actiorí) unnið að verkefni til stuðn-
mgs lausnar á sameiginlegum vanda evrópskra þjóðbókasafna
undir heitinu ELDEP (Euroþean Legal Deþosit of Electronic
Publications). Markmið verkefnisins var að skilgreina flokka
rafræns efnis í þeim tilgangi að auðvelda mat á því hvað
skynsamlegt væri að skilaskylda næði yfir. Flokkunin er
einnig leiðbeinandi varðandi aðferðir við aðföng og með-
höndlun gagnanna ásamt því að meta val á tæknilegum að-
ferðum vegna varðveislu, aðgangs og bókfræðilegrar stjórn-
unar.
Lykilatriði í niðurstöðum ELDEP-verkefnisins voru á þá
leið að ekki væri þörf á mismunandi skylduskilalögum fyrir
rafræn gögn og þau hefðbundnu. Þörfin fyrir langtímavarð-
veislu þeirra þyrfti að vera viðurkennd um allan heim og á-
herslu ætti að leggja á að söfn, sem hefðu skilaskyldu, tækju
við mikilvægum gögnum til varðveislu og aðgangur að þeim
yrði tryggður fyrir komandi kynslóðir.1 Einnig var talið mik-
iivægt að sett yrðu upp tilraunaverkefni varðandi meðhöndl-
un gagnanna og að söfn deildu með sér þeirri þekkingu sem
aflaðist með slíkri vinnu. Að lokum var lögð áhersla á að lit-
ið skyldi á ELDEP-verkefnið einungis sem fyrsta skref til
lausna á þeim vanda sem fylgir skylduskilum á rafrænum
gögnum og því væri nauðsynlegt að tryggja að framhalds-
verkefni yrðu unnin.2
I upphafi tíunda áratugarins voru Norðmenn í fararbroddi
í þessum efnum þegar vinna við aðföng eftir nýjum skyldu-
skilalögum, sem tóku gildi árið 1990, hófst við þjóðbókasafn
þeirra. Norsku lögin eru mjög sveigjanleg og í grunnreglu
þeirra felst að þau nái jafnt yfir rafræn gögn sem annað safn-
efni.3
Árið 1994 var stofnaður vinnuhópur við Þjóðbókasafn
Norðmanna með fulltrúum bæði frá deild safnsins í Mo í
Rana og frá höfuðstöðvunum í Osló. Verkefni hópsins var að
gera áætlun um framkvæmdir vegna skylduskila á rafrænum
gögnum fram til ársins 2000. í febrúar árið 1996 lagði
vinnuhópurinn skýrslu um störf sín á Internetið undir heit-
inu Forslag til plan for Nasjonalbibliotekets arbeid med pliktav-
levert elektronisk materiale fram möt dr 2000. Litið var á skýrsl-
una sem upphaf að opinni umræðu og þess vænst að hún
gæti þróast í uppbyggjandi umræður um efnið, en að hún
væri ekki niðurstöður að öðru leyti en því sem laut að feng-
inni reynslu við verkefnið. Vinnuhópurinn taldi jafnframt að
vinna sem þessi ætti að halda áfram sem hluti af almennum
rekstri þjóðbókasafnsins og tilheyra verkáætlunum þess og
gera ætti ráð fyrir henni í fjárlögum.1
Þjóðbókasafnið, deildin í Rana, er einnig þátttakandi í
Bókasafnið 23. Arg. 1999
17