Bókasafnið - 01.02.1999, Síða 79

í sögubyrjun getur hún valið úr vistum — og biðlum. Ólafur
er fátækur og svo óásjálegur og kauðalegur að hann er hafður
að athlægi. Hann á sér þó sína drauma: hann hefur lengi ver-
ið ástfanginn af Höllu og dreymt um að fá hennar og að
verða sjálfs sín húsbóndi. Þessir draumar eiga fyrir sér að
rætast en það verður honum til lítillar gæfu. Þá verður að
nefna hreppstjórahjónin í Hvammi, Borghildi og Egil. Borg-
hildur er full af hroka og ættardrambi. Hún leggst hatram-
lega gegn sambandi Þorsteins sonar síns og Jóhönnu, fátækr-
ar vinnukonu í Hvammi og rekur Jóhönnu af heimilinu þeg-
ar hún kemst að því að hún er barnshafandi. Jóhanna leitar
ásjár Höllu í Heiðarhvammi og elur þar barn þeirra Þorsteins
og verður Borghildur óbeint völd að því að hún deyr þar af
barnsförum. Þessum atburðum er lýst í sögunni Grenjaskytt-
an. Egill hreppstjóri er skýrt dregin persóna; maður sem læt-
ur skylduna ganga fyrir öllu, bæði í vandasömu og eriisömu
starfi sínu og í erfiðri sambúð við Borghildi, konu sína. Ekki
má gleyma að minnast á Settu í Bollagörðum, hún er
ógleymanleg öllum þeim sem henni kynnast.
í sögunni Fylgsnið er því lýst hvernig orðrómur um sauða-
þjófnað, sem lengi hefur verið á kreiki, magnast og beinist
að heiðarkotunum í sveitinni, Bollagörðum og Heiðar-
hvammi, en þó einkum að Heiðarhvammi. Ólafur þykir lítt
traustvekjandi maður og þau hjónin bæði grunsamleg vegna
þess að þau hafa sneitt hjá samskiptum við sveitunga sína.
Borghildur húsfreyja í Hvammi er æf út í Höllu vegna lið-
sinnis hennar við Þorstein og Jóhönnu og heimtar að gerð
verði þjófaleit í Heiðarhvammi. Þar kemur sögu að Egill
hreppstjóri ákveður að framkvæma þjófaleit í Bollagörðum
en um svipað leyti gerir Borghildur kona hans þjófaleit upp
á sitt eindæmi í Heiðarhvammi (óafvitandi með þjóf fyrir
fylgdarmann). I sögunni Þorradægur er haldið áfram að lýsa
erfiðu lífi fbúa heiðarbýlisins. Heiðarhvammshjónin hafa
eignast tvö börn, son og dóttur. Þau heyja harða baráttu til
að framfleyta sér en eiga við ofurefli að etja líkt og Bjartur í
Sumarhúsum í sögunni Sjálfstœtt fólk. Bækurnar um Heiðar-
býlið eru skrifaðar í raunsæislegum stíl og lýsa harðri lífsbar-
áttu og stéttaskiptingu á síðustu öld. Hægt er að mæla með
lestri bókanna fyrir þá sem vilja kynnast eftirminnilegu fólki
og lesa lifandi þjóðlífslýsingu skrifaða á kjarnmikilli 19. ald-
ar íslensku.
Gutenberg
Eins og staíur á bók V/
Viggó Gíslason
Grænn varstu dalur
Mér er minnisstætt þegar Óskar
Halldórsson las í útvarpi söguna
sem ég hef valið, Grxnn varstu dal-
ur eftir Richard Llewellyn. Hann
gerði menn og atburði ljóslifandi
með blæbrigðaríkri rödd sinni.
Þegar ég las bókina 1986 varð ég
ekki fyrir vonbrigðum; sagan stóð
vel fyrir sínu á prenti. Bókin kom
út 1939 og varð metsölubók og
var gerð eftir henni kvikmynd
1941. Sagan kom út í prýðilegri þýðingu Ólafs Jóhanns Sig-
urðssonar 1949, endurskoðuð útgáfa kom út 1981.
Sagan segir frá stórri fjölskyldu kolanámumanna í smábæ í
Wales og spannar hún rúmlega tuttugu ár um og eftir upp-
haf 20. aldar. Aðalpersónan, Haukur Morgan, segir söguna
þegar hann er að yfirgefa æskuheimili sitt rígfullorðinn mað-
ur um það bil þrjátíu árum eftir lok atburða sem greint er frá
í sögunni. Þannig lítur hann á atburði og upplifun sína í
æsku og á fyrstu fullorðinsárum úr mikilli fjarlægð, sem
skýrir tregafullan blæ sögunnar; hann segir frá veröld sem
var. Æskuheimilið er að því komið að fara undir ruðnings-
haug frá kolanámum. Sístækkandi ruðningshaugur og ýmis
ummerki um mengun frá námunum ganga eins og rauður
þráður í gegnum söguna sem tákn fyrir „syndafall" mannlífs-
ins í bænum. Þannig segir á einum stað: Sumir álíta reyndar,
að þú sért orðinn Skuggadalur Heljar, en öðru máli gegnir
um mig, því að samrunnin hjartslætti mínum er minningin
um þig í grænu og brúnu skarti, þegar allt, sem lífsanda dró,
undi glatt í skauti þér, þegar þú fylltir vit barna þinna ljúfri
angan, gafst þeim gómsætar jurtir í matinn og litfögur blóm
til að dást að, þegar fuglarnir voru svo glaðir yfir því að
mega búa í fangi þér, að þeir sungu og sungu.
Sagan greinir frá síharðnandi átökum milli námuverka-
manna og námueigenda. I upphafi sögunnar fá námumenn
laun sín greidd í gulli, en lækkun kolaverðs og aðflutningur
verkamanna valda því að launin lækka stöðugt. Námuverka-
menn stofna verkalýðsfélag, og eru bræður Hauks í fremstu
röð í baráttunni. Heimilisfaðirinn er trúrækinn og fastheld-
inn á gamlar dyggðir og vill vera húsbóndi á sínu heimili.
Að auki er hann verkstjóri við eina námuna, svo að hann er á
milli tveggja elda. Ólíkar skoðanir um baráttuaðferðir valda
misklíð á heimilinu, svo að árekstrar verða á milli kynslóð-
anna. Slök launakjör, erfiðar vinnuaðstæður og tíð slys í
námunum valda því að mikil harka færist í verkalýðsbarátt-
una. Langt verkfall sýnir námamönnunum hve staða þeirra er
veik. Þeir semja um lægri laun eftir að margir bæjarbúar
hafa fallið úr hor. Námurnar eru örlagavaldur í lífi fjölskyld-
unnar. Elsti bróðirinn ferst við kolagröft og faðirinn ferst við
Bókasafnið 23- Arg. 1999
77