Bændablaðið - 05.10.2023, Blaðsíða 52

52 Bændablaðið | Fimmtudagur 5. október 2023
LESENDARÝNI
„Hver maður á gróður á sinni jörðu ...“
Páll Briem (1856–1904) var
mikilsvirtur lögfræðingur. Hann
starfaði sem málflutningsmaður
við Landsyfirrétt, var þingmaður
Snæfellinga, sýslumaður í Dala-
sýslu og Rangárvallasýslu og amt-
maður í norður- og austuramti
með aðsetur á Akureyri.
Árin 1897
til 1901 gaf
Páll út timaritið
„Lögfræðing“ sem
var fyrsta timarið
á Íslandi helgað
lögfræði. Páll
ritaði m.a. greinar
um ágang og birti
í timaritinu.
Eignarréttur
Um eignarrétt og heimildarlausa beit
segir í grein Páls:
„Í hverju því landi þar sem
eignarréttur lands er lög helgaður,
þar hljóta að vera lagaákvæði um
heimildarlausa beit eða ágang
búfjár, og svo er í lögum vorum.
Þannig segir í Jónsbók: „Hver
maður á gróður á sinni jörðu“ og er
þetta tekið upp úr fornlögum vorum
í Grágás.“
Stærstu samtök landeigenda á
Íslandi, Bændasamtök Íslands, sendu
bréf til sveitarstjórna í sumar til að
tjá þeim þá skoðun sína að ef land
væri ekki girt dýrheldri girðingu
þá ætti landeigandinn ekki gróður
þess, þ.e. ef eignin væri ekki varin
gegn þjófnaði – mætti stela henni.
Ef það viðhorf til eignarréttarins yrði
almennt hér á landi yrðu kindur á
flækingi eign þeirra sem næðu þeim
og ólæst hús yrðu ókeypis hótel.
Umboðsmaður Alþingis
Árið 2002 var lúmsk tilraun gerð
á Alþingi til að skerða verulega
eignarrétt landeigenda og kollvarpa
með því aldagömlu réttarástandi
varðandi ágang. Eins furðulegt og
það virtist í fyrstu, þá kemur það
ekki lengur á óvart að Bændasamtök
Íslands samþykktu tilraunina fyrir
sitt leyti. Í áliti umboðsmanns
Alþingis sl. haust, í máli 11167/2021,
var kveðið upp úr með að tilraunin
bryti á stjórnarskrárvörðum
eignarrétti landeigenda og fengi því
ekki staðist. Þá væru ágangsákvæði
afréttalaganna nr. 6/1986 í fullu
gildi, en stjórnvöld höfðu áður
úrskurðað þau hliðarsett. Í álitinu
sagði umboðsmaður m.a.:
• „Af framangreindu er ljóst
að reglur laga nr. 6/1986 sem
fjalla um ágang búfjár úr einu
heimalandi í annað eru byggðar á
þeim grunnrökum að umráðamaður
lands þurfi ekki að heimila öðrum
þau afnot af landinu sem felast í
umgangi og beit búfjár í annarra
eigu.“
• „Jafnframt mæla þær fyrir
um verndarrétt hans við ákveðnar
aðstæður, þ.e. annars vegar rétt
hans til að leita til handhafa
opinbers valds, sveitarstjórnar og
eftir atvikum lögreglustjóra, og
fara fram á að þessir aðilar beiti
þeim valdheimildum sem þeim eru
fengnar með lögum nr. 6/1986, og
hins vegar bótarétt vegna tjóns af
völdum ágangsfjár eins og nánar er
kveðið á um í lögunum.“
• „Hafi ætlunin verið að gera
breytingar á þessari réttarstöðu
umráðamanns lands með yngri
lögum, s.s. með þeirri takmörkun á
eignarrétti hans að hann verði að þola
ágang búfjár annarra á eign sína eða
njóti ekki fyrrgreinds verndarréttar
sem mælt er fyrir um í lögum nr.
6/1986, verður að gera kröfu um að
það verði skýrlega ráðið af orðalagi
og efni þeirra lagaákvæða sem til
álita koma. Er þá höfð í huga sú
krafa um lagaáskilnað sem leiðir af
stjórnskipulegri vernd eignarréttinda
og áður hefur verið gerð grein fyrir.“
Grundvallarákvæði ágangs­
kaflans, sem umboðsmaður fjallar
um, má segja að sé 3. málsliður 33.
greinar, sem hljóðar þannig:
„Stafi ágangur hins vegar af
búfé, sem heimilt er að hafa í
heimahögum, ber sveitarstjórn að
láta smala ágangsfénaði og reka
þangað, sem hann á að vera, á
kostnað eiganda, nema annað sé
ákveðið í fjallskilasamþykkt.“
Ákvæðið er afar einfalt og skýrt.
Þrátt fyrir það ná Bændasamtökin
að lesa um girðingar í ákvæðinu og
sumir sveitarstjórnarmenn finna í því
alls konar vandamál. Þar á meðal
að enginn viti hvað „ágangur“ þýði.

„Ágangur“
Um orðið segir Páll í grein sinni:
„Orðið ágangur er eigi haft í
hinu forna lagamáli, í þess stað er
þar haft orðið beit, en orðið beit er
bæði að fornu og nýju víðtækara en
orðið ágangur. Ágangur búfjár er
heimildarlaus beit búfjár, og fyrir
því er orðið notað hér.“
Þannig er ágangur stakt lamb sem
bítur gras í landi sem eigandi þess
hefur ekki leyfi til að beita.
Réttarbót Eiríks konungs
Magnúsonar árið 1294
Þá rekur Páll þróun laga frá Grágás
þjóðveldisaldar yfir í Jónsbók og svo
íbætur Réttarbótar Eiríks konungs
Magnússonar. Með þeim voru lögin
færð aftur til samræmis við ákvæði
Grágásar um að ágangur í tún,
akra og engi varðaði við lög, hvort
heldur um þau væru garðar eða ekki
og hvort sem ágangurinn var með
vilja eða óvilja eigenda dýranna. Það
ákvæði er nú fyrsti málsliður 34. gr.
afréttalaga nr. 6/1986.
Lögfesting
Í greininni er fjallað um ágang í
haga. Ef landeigandi vildi ekki að
hagi hans yrði fyrir ágangi annarra
manna búfjár, gat hann „lögfest“
hann. Hugtakið að „lögfesta land“
er úr norskum lögum en hún skyldi
fara fram í töluðu máli á þingi eða
í kirkju. Slík lögfesting gilti í 12
mánuði hverju sinni. Þeir sem áttu
land er lá að lögfestum haga skyldu
hafa gæslumann um búfé sitt á daginn
en reka það í það horn á landsins sem
fjærst væri hinum lögfesta haga að
kveldi.
Ágangur úr afrétti
Eigendur búfjár á afrétti báru ekki
ábyrgð á ágangi sem það kunni að
valda utan afréttarins, enda var nýting
afrétta, utan byggða, viðurkenndur
búháttur. Þannig eru lögin enn, því ef
sveitarstjórn þarf að smala ágangsfé
að ósk landeigenda, sem kemur úr
afrétti, gera afréttalögin ráð fyrir
að fjallskilasjóður eða sveitasjóður
greiði kostnaðinn við smölunina,
en ekki eigendur fjárins, sbr. 31. gr.
laganna. Aftur á móti ef ágangurinn
er úr heimahaga gera lögin ráð fyrir
að eigandinn greiði kostnaðinn, sbr.
33. gr. laganna.
Afréttur girtur
Skv. Jónsbók áttu þeir sem bjuggu
við afrétt það úrræði að geta krafist að
garður yrði gerður á milli heimalands
og afréttarins. Það ákvæði er enn í
lögum sbr. 32. gr. afréttalaganna. Í
lögum um girðingar nr. 135/2001
segir í 6. grein að notendur afréttar
skuli í slíkum tilfellum greiða
80% af kostnaði girðingarinnar en
landeigendur 20%.
Refsingar fyrir ágang
Þá er rakið í greininni að í Grágás hafi
ágangur varðað bæði skaðabótum
og refsingum eftir alvarleika.
Refsingin gat verið þriggja marka
sekt, fjörbaugsgarður (þriggja ára
útlegð) og jafnvel skóggangur
(ævilöng útlegð). Ef menn fóru
ekki í útlegðina innan ákveðins
tíma, voru þeir réttdræpir. Í Jónsbók
voru útlegðardómar aflagðir en
til viðbótar skaðabótum þurfti
ágangseigandinn að greiða sekt til
þess sem átti gróðurinn. Í núgildandi
afréttalögunum er gert ráð fyrir bótum
og uslagjöldum sbr. 35. gr. laganna.
Samfella í lögum landsins
Þannig má rekja mörg lagaákvæði
frá Grágás, yfir í Jónsbók, og með
ílagi Réttarbótar Eiríks konungs
yfir í lög um afréttamálefni nr.
42/1969, nú lög nr. 6/1986. Eins og
umboðsmaður segir í áliti sínu þá er
ágangur ólöglegur. Eins og lesa má
um í grein Páls Briem, þá hefur það
réttarástand varað frá þjóðveldisöld.
Kristin Magnúsdóttir,
lögfræðingur ML
Kristín
Magnúsdóttir. Páll Briem.
Sauðfjárrækt og gróðurvernd
– Margt fé í sögulegu samhengi 2023?
Þetta er hluti
s a m a n t e k t a r
Ástvaldar Lárus­
sonar á niður­
stöðum úr grein
eftir Bryndísi
Marteins dóttur,
Isabel C. Barrio
og Ingibjörgu
Svölu Jónsdóttur,
sem þær birtu
árið 2017 í Icelandic Acricultural
Sciences sem er nefnd, í stuttu yfirliti
á íslensku, „Áhrif sauðfjárbeitar á
íslensk vistkerfi“.
Það er ekki ætlunin að fjalla
um efni greinar Bryndísar o.fl.
samkvæmt útdrætti Ástvaldar, aðeins
þá fullyrðingu að sauðfé sé tiltölulega
margt um þessar mundir, hvað varðar
beitarálag á úthaga. að öðru leyti
en því að skoða fullyrðingu þeirra
um að sauðfé sé margt á Íslandi
í dag ,,í sögulegu samhengi“, en
vetrarfóðraðar kindur voru 366 000
samkvæmt greininni sl. haust. Er
það margt fé í sögulegu samhengi?
Hér er verið að tala um beitarálag
á úthaga
Ég hóf störf við rannsóknir og
leiðbeiningar fyrir rúmum 60 árum.
Þá voru margir gróðurverndarsinnar
sem töldu að á Íslandi væri ofbeit
af völdum sauðfjár og að sauðfjár­
bændur færu illa með landið.
Mér fannst sárt að liggja undir
þessum ámælum á hendur íslenskri
sauðfjárrækt og sauðfjárbændum.
Hugleiðingar mínar, vegna þessara
ásakana, snerust um það hvað við
gætum gert til að minnka beitarálag
af völdum sauðfjár á úthaga, bregðast
við umræðunni, ásökunum.
Sauðfjárrækt og gróðurvernd. Á
árunum um 1970 var mikill hugur
í bændum, enda voru þeir hvattir til
að auka framleiðslu. Sauðfé fjölgaði
og beitarálag jókst. Ég sýndi fram á í
ræðu og riti að það væri þrennt sem
myndi minnka beitarálag á úthaga
og auka framleiðni í sauðfjárrækt
(Sveinn Hallgrímsson 1970, 1976
0g 1980, sjá tilvitnanir).
1. Auka ræktun og þar með
fóðurframleiðslu, sem myndi leiða
til tilfærslu á beit af úthaga inn á
ræktað land.
2. Að aukin framleiðsla á hverja
kind leiddi til meiri hagkvæmni,
lægri framleiðslukostnaðar á hvert
framleitt kg kindakjöts.
3. Minna beitarálag á úthaga og að
hærra hlutfall beitarinnar kæmi af
ræktuðu landi. Meiri hluti fóðursins
kæmi einnig af ræktuðu landi.
Þessari stefnu hefur verið fylgt
síðan. Hún hefur leitt til meiri
hagkvæmni og minna beitarálags á
úthaga. Í rannsókn sem ég gerði 1976
og flutti erindi um á ráðunautafundi
bar ég saman fóðrun og beit á fjórða
áratug og svo á sjöunda áratug síðustu
aldar. Á fjórða áratug síðustu aldar
var nær 100% fóðurs sauðfjár af
úthaga eða engi. Á fyrri hluta áttunda
áratugarins var nær 60% fóðurs
sauðfjár tekið af ræktuðu landi,
annaðhvort sem beit eða í vetrarfóðri
af ræktuðu landi (S.H. 1976). Ég tel
að þetta hlutfall sé um 70% í dag.
Beitarálag á úthaga 2023. Sé
reiknað með að 65% af fóðri sauðfjár
sé af ræktuðu landi og 35% af úthaga
er ekki sögulega margt fé á úthaga
á Íslandi á árinu 2023. Segjum 35
% af 366.000 = 128.100 kindur eru
á beit í úthaga á Íslandi. Meirihluti
fóðurs þessa fjár er tekinn að sumri.
Verulegur hluti á afrétti, sem víðast
er vannýttur! Er að fara í sinu, eins og
heimahagar margra jarða sömuleiðis.
Þá má benda á að bændur og ýmsir
áhugahópur um landgræðslu hafa
grætt upp þúsundir hektara af
örfoka landi á undanförnum árum
og áratugum.
Þá má heldur ekki gleyma að
bændur hafa ræktað verulegan hluta
túna sinna á söndum og melum. Má
þar nefna túnræktina í Kolbeins­
staðahreppi, á Rangárvöllum, á
Skógar sandi, í Austur­Skaftafells­
sýslu í Þingeyjarsýslum og víðar. Þá
má benda á að bændur hafa ræktað
tún sín á móum, sem ,,dæla CO2 út í
andrúmsloftið“ að mati sérfræðinga.
Að halda því fram að beitarálag á
úthaga sé mikið á árinu 2023 sýnir
annaðhvort mikið þekkingarleysi
eða einbeittan vilja til áróðurs.
Sauðfjárbændur séu að ofnýta
úthagabeit. Það eru fráleitar og
rakalausar ásakanir!
Heimildir:
Sveinn Hallgrímsson 1970,
Dagblaðið Tíminn
Sveinn Hallgrímsson 1976.
Sauðfjárrækt og gróðurvernd.
Ráðunautafundur 1976, fjölrit 12 bls.
Sveinn Hallgrímsson 1979–´80.
Ársrit Ræktunarfélags Norðurlannds
1979-80. Frjósemi og hagkvæmni
sauðfjárræktar bls. 13–23.
Ástvaldur Lárusson 2023.
Fréttaskýring. Bændablaðið 8. júní
2023. Bitamunur en ekki fjár. Bls
20. (Útdráttur úr grein e. Bryndísi
Marteinsdóttur, Isabel C. Barrio og
Ingibjörgu Svölu Jónsdóttur. ,,Áhrif
sauðfjárbeitar á íslensk vistkerfi.“)
Sveinn
Hallgrímsson.
Mynd / smh
,,Fram kemur að sauðfé sé mjög margt í sögulegu samhengi, en
samkvæmt gögnum í mars á þessu ári var ásett fé 366.000 talsins.
Fram til miðrar 19. aldarinnar hélst sauðfjárstofninn á milli 50.000 til
300.000 ásettra einstaklinga. Árið 1977 (1979 innskot höf.) náði stofninn
hámarki með 900.000 kindum, en höfundar greinarinnar taka fram
að stór hluti gagnanna sem stuðst var við séu frá árunum þar á eftir.“