Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2024, Qupperneq 40

38 Tímarit hjúkrunarfræðinga | 1. tbl. 100. árg. 2024
Krefjandi og flókin sorg: Að lifa af sjálfsvíg dóttur eða sonar
sjálfsvígs eða af náttúrulegum orsökum (Jordan, 2020; Tal o.fl.,
2017). Þegar um sjálfsvíg er að ræða upplifa eftirlifendur oft
áfallastreituröskun og glíma jafnvel sjálfir við sjálfsvígshugsanir
(Jordan, 2020; Tal o.fl., 2017; Wagner o.fl., 2021). Þá hafa fundist
tengsl á milli líkamlegrar heilsu og sjálfsvígsmissis. Eftirlifandi
fjölskyldumeðlimir eru þannig líklegri til að upplifa verri
almenna heilsu, verki og líkamlega sjúkdóma svo sem hjarta- og
æðasjúkdóma, háþrýsting, sykursýki og langvinna lungnateppu
(Spillane o.fl., 2017). Þá benda rannsóknarniðurstöður til að eitt
sjálfsvíg snerti allt að 135 einstaklinga en ekki aðeins sex líkt og
lengi var talið (Cerel o.fl., 2019; Feigelman o.fl., 2018).
Þótt flestir upplifi eðlileg sorgarviðbrögð sem yfirleitt dvína á
nokkrum mánuðum eftir andlát (Castelli Dransart, 2017; Mughal
o.fl., 2021) er einnig hópur sem upplifir svokallaða flókna sorg,
viðvarandi sorgarástand sem kemur í veg fyrir að syrgjandinn jafni
sig, sem veldur því að viðkomandi þarf meiri stuðning til að vinna
sig í gegnum sorgina (Mughal o.fl., 2021). Tal og félagar (2017)
báru saman flókna sorg eftir sjálfsvígsmissi og aðrar dánarorsakir
sem valdið geta flókinni sorg, svo sem slys og morð. Þau sem voru
að glíma við flókna sorg eftir sjálfsvígsmissi höfðu hærra hlutfall
þunglyndis og glímdu frekar við sjálfsásakandi hugsanir og skerta
vinnugetu. Foreldrar eru yfirleitt þeir sem ganga í gegnum flóknasta
og erfiðasta sorgarferlið í kjölfar sjálfsvígs (Castelli Dransart, 2017;
Kawashima og Kawano, 2019; Shields o.fl., 2019) og þeir eru
uppteknir af því að leita að ástæðum fyrir sjálfsvíginu (Jordan,
2020). Samkvæmt niðurstöðum langtímarannsóknar Entilli o.fl.
(2021a) tekur það stóran hluta foreldra um tvö ár að vinna sig á
þann stað í sorgarferlinu að geta hugleitt sjálfsvígið, sett það í
samhengi og gefið því ákveðna merkingu. Slík sorgarúrvinnsla
getur skipt sköpum fyrir foreldra og gert þeim kleift að ná innri sátt
(Jordan, 2020; Kawashima og Kawano, 2019).
Í kjölfar skyndilegs dauðsfalls eins og þegar um sjálfsvíg er að
ræða, eiga eftirlifendur oft í erfiðleikum með að leita sér sjálfir
aðstoðar, jafnvel þótt þeir viti hvar hana er að finna. Andleg
heilsa, lost, skömm og jafnvel fjárhagur viðkomandi spila þar inn í
(Entilli o.fl., 2021b; Nic an Fhailí o.fl., 2016; Pitman o.fl., 2018). Því
er mikilvægt að aðstandendur syrgjenda eða heilbrigðiskerfið sé
tilbúið að grípa inn í aðstæður. Sumir sem upplifað hafa missi sem
þennan hafa þörf fyrir að tala opinskátt um atburðinn á meðan
aðrir kjósa að tjá sig lítið sem ekkert um hann við aðra (Castelli
Dransart, 2017). Vitneskjan um að stuðningur sé hins vegar ávallt
í boði óháð því hversu langt er liðið frá atburðinum og jafnvel
þótt hann hafi verið afþakkaður í upphafi, skiptir sköpum fyrir
syrgjendur (Pitman o.fl., 2018).
Stuðningurinn getur komið úr nánasta hring eftirlifenda eða
annars staðar úr samfélaginu, verið óformlegur eða inntur af
hendi fagaðila (Castelli Dransart, 2017). Mörgum reynist hins
vegar erfiðara og óþægilegra að veita slíkan stuðning þegar
dauðsfall er af völdum sjálfsvígs en af öðrum orsökum. Á það sér
í lagi við þegar viðkomandi hefur ekki sams konar reynslu að baki
(Entilli o.fl., 2021b; Pitman o.fl., 2017; Wainwright o.fl., 2020). Í
þeim tilvikum hafa jafningjastuðningur og stuðningshópar reynst
mörgum hjálplegir og jafnvel ómissandi (Shields o.fl., 2019),
einkum meðal einstaklinga með takmarkað stuðningsnet (Entilli
o.fl., 2021b). Slíkur stuðningur er ýmist í boði í eigin persónu eða
í gegnum vefinn (Wainwright o.fl., 2020; Walker, 2017). Í báðum
tilfellum er um að ræða einstaklinga með ólíkan bakgrunn
(Walker, 2017), sem gengið hafa í gegnum sambærilega atburði og
upplifað sams konar tilfinningar en eru jafnframt á mismunandi
stað í sorgarferlinu (Shields o.fl., 2019). Slíkur stuðningur veitir
syrgjendum þá tilfinningu að þeir þurfi hvorki að óttast viðbrögð
né dómhörku annarra og að þeir séu ekki einir í þessum sporum.
Það veitir þeim líka þá von að hægt sé að vinna sig í gegnum
sorgina (Jordan, 2020; Wainwright o.fl., 2020).
Aftur á móti virðist sem visst skilningsleysi ríki, bæði meðal
almennings og fagaðila, hvað teljist hjálplegt þegar kemur að því að
mæta syrgjendum í kjölfar sjálfsvígs (Pitman o.fl., 2018), auk þess
sem óskýrt er hvaðan faglegur stuðningur eigi að koma í upphafi
og hver eigi að hafa frumkvæðið. Heilsugæslan er almennt talin
eiga að vera fyrsti viðkomustaður einstaklings í heilbrigðiskerfinu.
Samkvæmt niðurstöðum erlendra rannsókna þykir mörgum
aðstandendum réttast að það sé í höndum heilsugæslunnar að
taka fyrsta skrefið í samskiptum við eftirlifendur eftir sjálfsvíg
þar sem boðið væri upp á aðstoð og stuðning ásamt því að veita
gagnlegar upplýsingar (Nic an Fhailí o.fl., 2016; Wainwright o.fl.,
2020).
Erfitt getur verið að framfylgja því að einhver úr heilbrigðiskerfinu
hafi frumkvæði að samskiptum ef heilbrigðiskerfið fær ekki
vitneskju um sjálfsvígið (Foggin o.fl., 2016), en í mörgum tilfellum
býr starfsfólk heilsugæslunnar yfir ýmsum úrræðum sem nýst geta
syrgjendum og beint þeim í ákveðnar áttir eftir frekari stuðning
eða fræðslu (Jordan, 2020). Hins vegar eru aðrir sem telja sig
misjafnlega vel í stakk búna til aðstoða eftirlifendur í tilfellum
sem þessum. Sumir upplifa bjargarleysi varðandi rétt viðbrögð
og úrræði, vita ekki hvert þeir geta vísað skjólstæðingum sínum
og bera jafnvel fyrir sig tímaskorti, þar sem hverjum skjólstæðingi
er iðulega aðeins úthlutað skömmum tíma. Þá er misjafnt hvort
læknunum finnist það vera þeirra að taka af skarið og setja sig í
samband við eftirlifendur (Foggin o.fl., 2016). Í rannsókn Entilli og
félaga (2021b) kom fram að einungis 15,2% þátttakenda voru að
fyrra bragði boðin aðstoð frá geðheilbrigðisþjónustu eftir sjálfsvíg
náins aðila en 90% þeirra voru ánægðir með og þakklátir fyrir þá
þjónustu.
Þá getur reynsla eftirlifenda af heilbrigðiskerfinu verið ólík.
Niðurstöður úr rýnihópaviðtölum Nic an Fhailí og félaga (2016)
benda til þess að flestir séu ánægðir með heilsugæslulækna sína
þegar kom að því að veita stuðning og jafnvel eiga frumkvæði
að samskiptum í aðstæðum sem þessum. Dæmi eru þó um að
aðstandendur upplifi að fagaðilar sem þeir hitta í kjölfar sjálfsvígs
skorti þekkingu, samhygð, forðist að ræða dauðann eða átti sig
ekki á því að þeir séu hjálparþurfi (Pitman o.fl., 2018; Wainwright
o.fl., 2020). Einnig er algengt að foreldrar upplifi vonbrigði og
vanmátt gagnvart heilbrigðiskerfinu í kjölfar missis og leggi þar
af leiðandi ekki eins mikið traust á það og áður, jafnvel gagnvart
sinni eigin heilsu hvort heldur er líkamlegri eða andlegri (Entilli
o.fl., 2021a).
Íslensk rannsókn frá árinu 2001 sýndi að stuðningur og úrræði í
kjölfar sjálfsvígs ástvinar voru lítil sem engin hérlendis um síðustu
aldamót (Wilhelm Norðfjörð, 2001). Lítið er vitað um reynslu
foreldra í dag. Tilgangur rannsóknarinnar var að skoða reynslu
foreldra af sjálfsvígi dóttur eða sonar, aðdraganda þess, áhrifunum
á heilsu foreldranna ásamt sorgarúrvinnslunni í kjölfarið og
þeirri þjónustu sem þeim stóð til boða. Meginrannsóknar-
spurningin var: Hver er reynsla foreldra af sjálfsvígi dóttur eða
sonar? Undirspurningarnar voru: Hver var aðdragandinn? Hver
voru áhrifin á heilsu þeirra og líðan? Hvernig var sorgarferlið og
hver er reynsla þeirra af þeirri þjónustu sem þeim stóð til boða?