Mímir - 01.06.2007, Side 12

einnig samtímalýsingar á fornu máli, til dæmis
í skrifum Guðbrands Vigfússonar (1864:xlv)
þar sem hann minnist á Ib-framburð áttræðs
manns sem var fæddur árið 1762 og í Réttrita-
bók Eggerts Olafssonar frá 1762.
Rithátturinn Iblrb í stað Iflrf birtist þegar í
elstu íslensku málheimildum frá tólftu öld og
er því eldri en hingað til hefur verið álitið. Þó
fundust aðeins tvö dæmi í einu handriti frá
tólftu öld af þeim handritum sem farið var yfir.
Þess ber að geta að í fyrsta lagi eru til fá tólftu
aldar handrit og líkt og Haraldur Bernharðsson
(2002) bendir á geta margar aðrar ástæður leg-
ið að baki. Hann bendir fyrst á efnislega tak-
mörkun handritanna þar sem mest hafi verið
ritað af hátíðlegum og fræðilegum ritum en
ekkert hafi varðveist af til dæmis einkabréfum
og dagbókum frá þessum tíma. Auk þess hafi
bækur kirkjunnar líklega varðveist betur en rit
almúgans. 1 öðru lagi bendir hann á þjóðfélags-
lega takmörkun en skrifandi menn voru flestir
af góðum ættum og er því lítið til af heimildum
rituðum af alþýðufólki. I þriðja lagi segir Har-
aldur þess að vænta að málbreytingar birtist
ekki í rituðum heimildum fyrr en þær teljist
vera hluti af hinu „viðurkennda máli“. Eins og
komið hefur fram var lokhljóðsframburðurinn
kallaður „bögumæli almúgans“ á átjándu öld
(sjá Árna Böðvarsson 1951:171) og hafi það
viðhorf verið lengi ríkjandi er þess að vænta að
lærðir menn hafi reynt að losa sig við þennan
framburð og um leið öll merki hans í rituðu máli.
Aðeins fundust tvö dæmi í einu handriti frá
þrettándu öld en alls fundust þrjátíu og tvö
dæmi um ritháttinn Iblrb í stað Iflrfi fimmtán
handritum og bréfum frá fjórtándu öld. Fyrir
þessari fjölgun dæma geta verið margar ástæð-
ur. Meðal annars varð mikil aukning í bókagerð
og ritun sendibréfa á fjórtándu öld og ritað var
um fjölbreyttara efni en áður. Auk þess varð
læsi almennara og fleiri kunnu að skrifa. Því er
líklegra að finna fleiri mállýskubundin ritháttar-
einkenni frá þessum tíma en frá tólftu og þret-
10
tándu öld. Þessi fjölgun dæma verður því vart
höfð til marks um að lokhljóðsframburðurinn
hafi náð aukinni útbreiðslu.
Það sem gerir rannsókn sem þessa flóknari
þegar fram líða stundir eru uppskriftir manna
á eldri handritum þar sem forritið er glatað.
Þegar dæmi um mállýskubundin afbrigði orða
birtast í uppskriftum getum við ekki sagt með
fullri vissu hvort þau eru upprunnin úr forrit-
inu sjálfu eða úr máli skrifarans sem ritaði eftir-
ritið. Haraldur Bernharðsson (2002:191) segir
samanburð á sautjándu aldar uppskriftum og
varðveittum forritum þeirra leiða í ljós að skrif-
ararnir hafi verið trúir sínu eigin máli. Jón
Erlendsson í Villingaholti virðist þó vera undan-
tekning frá þessu. Hann beitti mikilli ná-
kvæmni við uppskriftir þrátt fyrir að finna megi
ýmislegt í stafsetningu hans sem ekki styðst við
forrit (Ólafur Elalldórsson 1990).
Rithefðin setur einnig mark sitt á handritin.
Skrifararnir rituðu ef til vill eftir ríkjandi rithefð
fremur en eigin máli en það gæti útskýrt hvers
vegna eitt orð eins og til dæmis silfur er ritað
ellefu sinnum „silfur“ en aðeins einu sinni
„silbur“, sbr. DI5, nr. 337. Skrifarinn gæti ver-
ið vanur að skrifa samkvæmt hefðinni en
gleymt sér einstaka sinnum og ritað orðin eftir
eigin framburði. Þannig koma fram mállýsku-
bundin máleinkenni skrifarans sem hjálpa oklc-
ur að tíma- og staðsetja handritin.
Athyglisvert er að ekkert þeirra handrita
sem fjallað er um hér að ofan virðist hafa ein-
göngu þennan lokhljóðsrithátt að geyma, jafn-
vel ekki í sömu orðunum. Þó finnst rithátturinn
Ifhfzkki í neinu orði sjö fornbréfa sem öll hafa
dæmi um Iblrb, en þessi bréf eru öll afar stutt og
er því ekki loku fyrir það skotið að ritarar þeirra
hafi notað Iflrfí öðrum skrifum.
5. Landfræðileg útbreiðsla
Við höfum nokkuð góða hugmynd um aldur
handritanna en vitneskja okkar á ritunarstað
j