Mímir - 01.06.2007, Side 42

um.4 Sem dæmi um slíka brandara er (13) hér
að framan. Það sem er einna áhugaverðast við
þessa tegund setningarlegrar tvíræðni er að
hana var nær eingöngu að fmna í gömlu brand-
arasafni, þ.e. tímaritinu Islenskri fyndni frá ár-
unum 1933-1939 og 1947-1956 og nokkrum
öðrum brandarabókum. Af þeim 16 bröndur-
um með tvíræðni í tilvísunarsetningu voru
fimm þeirra í Islenskri fyndnr, safnritum frá
1933-1976 og átta í Gamansögum og bröndurum
eftir Halldór Pjetursson (1897-1989) frá árinu
1987.
Þegar brandarar eru skráðir í bækur hafa
þeir gengið manna á milli í nokkurn tíma og
má segja að um leið og þeir eru skráðir hætti
þeir að vera virkir í munnlegri geymd. Skýring-
in á því að þessi gerð setningarlegrar tvíræðni
fmnst í bók sem gefin var út árið 1987 gæti ver-
ið sú að safnarinn, sem kominn var á efri ár
þegar bókin kom út, hafi gengið með þessa
brandara lengi í höfðinu, eflaust allt frá þeim
tíma sem hinir fimm voru skráðir í tímaritinu
Islenskfyndni um 1930. Því má draga þá álykt-
un að blómatími þessarar gerðar setningarlegrar
tvíræðni hafi verið á þriðja og fjórða áratug síð-
ustu aldar. I mínum niðurstöðum vom einungis
íslenskir brandarar sem tilheyrðu þessum hópi,
en þó er líklegt að svona brandarar fýrirfinnist
einnig í öðrum tungumálum, t.d. ensku.
Hægðarleikur væri að búa svona brandara til
með ensku tilvísunartengingunni which sem
4 Tilvísunarsetningar tilheyra aukasetningum og eru í
eðli sínu ósjálfstæðar, þ.e. þær geta ekki staðið sem
ígildi tækrar setningar, þó að stundum séu aukasetn-
ingar notaðar einar sér (Björn Guðfinnsson 1938:26).
Vegna tilvísunartenginganna sem og er sem eru nauð-
synlegar í tilvísunarsetningu geta þær ekki heldur stað-
ið fyrir framan aðalsetningu eins og sumar gerðir
aukasetninga geta gert. Tilvísunarsetningar hafa einnig
verið kallaðar lýsingarlegar aukasetningar (Jakob Jóh.
Smári 1987: 201) og er það vegna þess að þær kveða
nánar á um nafnliðinn sem þær standa með, t.d. Mað-
urinn \sem bjó í sama húsi og ég].
mætti nota tvírætt svo að hún ætti jafnt við um
persónur og dauða hluti.
Annar flokkur íslensku setningarlegu brandar-
anna em brandarar þar sem tvíræðni býr í stöðu
forsetningarliða. Þeir eru helmingi færri en
brandarar í fyrsta flokknum. Það sem einkenn-
ir þessa brandara er, eins og í fyrsta flokknum,
staða liða innan setningarinnar. Hér er um að
ræða stöðu forsetningarliða sem getur valdið
tvíræðni ef þeir standa með nafnliðum sem
stangast á við þá merkingarlega. Dæmi um
slíka brandara er (13) hér að framan. Niður-
stöðurnar benda til þess að í þessum flokki
helgist tvíræðni forsetningarliða af því að for-
setningarliður (forsetning + nafnliður) fær stöðu
aftast í setningu eða aftarlega og þar getur hann
átt við nánast hvaða lið setningarinnar sem er.
Þessi staða getur orðið vegna fráfærslu eins og
áður hefur verið nefnt í sambandi við (13).
Þetta veldur tvíræðninni og fyndninni.
I þriðja flokki íslensku flokkunarinnar er um
að ræða aðra brandara sem féllu utan skilgrein-
ingar á hinum flokkunum og er hann því nokk-
urs konar safnkista brandara. Þar má m.a. finna
ritaðar auglýsingar þar sem tvíræðnin stafar af
orði eða orðum sem vantar í setninguna. Þetta
verður til þess að setningin, sem annars hefði ver-
ið rökleg og eðlileg, verður tvíræð og fyndin:
(16) Svohljóðandi auglýsing birtist í Vísi fyrir all-
löngu:
NÝ ÝSA í FYRRAMÁLIÐ. Heiðraðar
húsmæður eru beðnar að athuga það, að ég
sker innan úr þeim og tek af þeim hausinn
fyrir ekkert.
(Isólskinsskapi 1990:54)
í brandara (16) er fornafnið \peim\ tvírætt
vegna tengsla þess við nafnliðina tvo sem á
undan koma, þ.e. fyrst nafnliðinn [nyysa] en
einnig frumlag setningarinnar, \heiðraðar hús-
mœður\. Við þessar aðstæður verður fornafnið
tvírætt. Til að koma í veg fyrir slíka tvíræðni
þyrfti að skipta fornafninu [peim\ út fyrir nafn-
40