Helgarpósturinn - 24.06.1987, Blaðsíða 7

SJÁLFSTÆÐISFLOKKUR í UPPNÁMI
ÞINGFLOKKURINN
RÆÐUR FERDINNI
Staða Þorsteins Pólssonar veik. Dregur tillögur í stjórnkerfismálum til baka. Tími átaka framundan.
eftir Helga Má Arthursson
Það pólitíska reiðarslag sem Sjálfstæðis-
flokkurinn varð fyrir í kosningabaráttunni
og endurspeglaðist í niðurstöðum kosn-
inganna setur mjög svip sinn á ástandið innan
flokksins og virðist veikja hann í samskiptum við
aðra flokka. Áfallinu hefur flokksforystan kosið
að svara með aðferð ,,smáflokksins“, þ.e. að leita
eftir persónulegu áliti þrjú til fjögur hundruð
manna og fá hjá þeim skýringar á ógöngunum
sem flokkurinn rataði í. Sérstök fimm manna
„naflaskoðunarnefnd“ hefur það hlutverk að rit-
stýra niðurstöðunni og leggja fyrir sameiginleg-
an fund þingflokks og miðstjórnar, eftir að ríkis-
stjórn er mynduð. En það er ekki aðeins að þessi
stóri flokkur beiti aðferð ,,smáflokksins“ til að
greina innanhússvanda sinn. í stjórnarmyndun-
arviðræðunum kemur fram, að forysta flokksins
kemur illa undirbúin og reikandi til leiks. Þetta er
alvarlegt fyrir Sjálfstæðisflokkinn og stjórnmál í
landinu og kann að reynast erfitt fyrir þá ríkis-
stjórn sem nú er í burðarliðnum.
PRAKTÍSKUR
FLOKKUR í
VANDA
Áratugum saman hafa áhrifa-
menn í Sjálfstæðisflokki aðhyllst
ríkisafskipti í framleiðslu og í pen-
ingamálum. Á fyrsta áratug samein-
aðs Sjálfstæðisflokks rak hann
„harðsviraða íhaldsstefnu", en
breytti pólitískum áhersium sínum á
fjórða áratug aldarinnar og tók und-
ir þau almennt ríkjandi viðhorf, að
ríkisvaldi skyldi ekki aðeins beitt í
þágu framleiöenda heldur og ná til
heildarinnar og þar með þess sem
kallað er velferðarmál. Frá þeim
tíma hefur verið ríkjandi samkomu-
lag um það í íslenskri pólitík að
ríkisvaldi skyldi beita á tvennan
hátt. Annars vegar í framleiðslu, s.s.
í landbúnaðarmálum, byggðamál-
um, tollamálum og peningamálum,
og hins vegar skyldi ríkisvaldið bera
ábyrgð á velferðarmálum, s.s.
menntamálum, heilbrigðismálum
og almennum tryggingamálum fyr-
ir heildina. Á þessum hugmynda-
grundvelli hefur Sjálfstæðisflokknum
tekist að sameina margbrotna hags-
muni framleiðenda í flokknum og
verið jafnframt aðlaðandi valkostur
fyrir stóran hluta kjósenda í 40 ár
svo sem kosningaúrslit bera vitni
um. Segja má að Sjálfstæðisflokkur-
inn hafi notið þess í kosningum að
vera „alhliða ríkisafskiptaflokkur".
Stjórnmálahefðin í Sjálfstæðis-
flokknum er að vera praktískur.
Hagsmunir bænda, útvegsmanna,
iðnrekenda og framleiðenda í þjón-
ustugreinum hafa ráðið stefnumót-
un flokksins og þeir hagsmunir
sumpart gerðir að hagsmunum
heildarinnar. Innan flokksins hafa
vitaskuld verið talsmenn raunveru-
legrar frjálsrar samkeppni, fyrst og
fremst fulltrúar verslunar, mennta-
menn og aðrir, sem litið hafa á frjáls-
hyggju með augum hugsjóna-
mannsins. Yfirleitt hafa þessir aðilar
verið úti á kanti stjórnmálanna í hin-
um praktíska flokki. Sjálfstæðis-
flokkur er ekki flokkur hugmynda-
fræði.
FRJALSARI
SAMKEPPNI —
BÁKNIÐ BURT
Engu að síður breyttu ungir sjálf-
stæðismenn út frá hefðinni fyrir
réttum tiu árum, þegar þeir undir
forystu núverandi varaformanns
Sjálfstæðisflokksins settu fram slag-
orðið: Báknið burt. Ungu mennirnir
boðuðu frjálsari samkeppni, en
þekktu ekki flokk sinn betur en það,
að frjálsari samkeppni á vegum
hans gat aldrei þýtt annað en sam-
keppni á velferðarsviðinu, eða í
besta falli verulegan niðurskurð á
sviði velferðarmála. Það fór enda
svo, að allar þeirra tillögur miðuðust
við niðurskurð á því „bákni" sem
Sjálfstæðisflokkurinn á einna
drýgstan þátt i aö hafa byggt upp.
Ungu mönnunum kom ekki til hug-
ar að láta frjálsari samkeppni ná til
t.d. landbúnaðarframleiðslu eða til
útflutnings fiskafurða. Krafan um
„frjálsa samkeppni" klauf Sjálf-
stæðisflokkinn að hluta til í afstöð-
unni til ríkisstjórnar 1980-1983.
Gunnar Thoroddsen myndaði þá
ríkisstjórn með „mildu yfirbragði",
eins og Albert Guðmundsson kaus
að nefna það. Gunnar Thoroddsen
þekkti hina pólitísku hefð Sjálf-
stæðisflokksins og vissi að samstaða
myndi aldrei nást um frjálsa sam-
keppni í framleiðslu og að breyting-
ar á velferðarkerfinu stönguðust á
við vilja þorra kjósenda. Og hann
lét líta svo út sem hann væri hand-
hafi „gömlu sjálfstæðisstefnunnar"
— alhliða ríkisafskiptastefnu. Með
því kom hann flokknum í vanda og
náði til liðs við sig ríkisafskipta-
mönnum í ráðherrastóla. Hending
ein réð því að þeir urðu ekki fleiri.
Enda þótt ólíklegt verði að telja
að yfirvofandi væri frjálshyggjubylt-
ing í Sjálfstæðisflokknum er vert að
minnast þess að einn hugmynda-
fræðinga flokksins, Jónas Haralz,
ritaði á þessum tíma nokkrar grein-
ar um einkaskóla og fleira smálegt,
sem allt miðaðist við að gera breyt-
ingar á velferðarkerfinu, en ekki
framleiðslu. Þessum viðhorfum
höfnuðu kjósendur.
FRELSI UNDIR
FORSÆTI
STEINGRÍMS
Með myndun ríkisstjórnar Stein-
gríms Hermannssonar og á valda-
tíma þeirrar stjórnar var hrint í
framkvæmd tveimur eða þremur
málum sem flokkast geta til „frjáls-
hyggju". Vextir voru gefnir frjálsir
um mitt ár 1984, ávöxtunarfyrir-
tækjum voru sköpuð starfsskilyrði
og útvarpsrekstur var gefinn frjáls.
Það sem e.t.v. skiptir mestu fyrir
framvindu mála í Sjálfstæðisflokki
síðustu misseri er hins vegar það, að
ný kynslóð tók við forystu flokksins.
Formaður var kjörinn Þorsteinn
Pálsson.
Hann kom nýr til þings 1983, og
var hafnað sem ráðherraefni í þing-
flokki Sjálfstæðisflokksins að af-
loknum kosningum. Tók við ráð-
herradómi af Albert Guðmundssyni
eftir mikinn vandræðagang sem
menn hentu gaman að og kölluðu
„að finna stól fyrir Steina". Upphafið
lofaði ekki góðu.
Þorsteinn Pálsson varð forystu-
maður Sjálfstæðisflokksins við erf-
iðar aðstæður. Hann var talinn til
frjálshyggjumanna og var fyrir það
tortryggður, þrátt fyrir mikinn
Þorsteinn Pálsson: Lagði fram hug-
myndir um breytingu á lögum um
stjórnarráð íslands. Hann hefur nú fall-
ið frá þeim vegna andófsins í þing-
flokknum.
stuðning á landsfundi. Hann tilheyr-
ir annarri kynslóð en meirihlutinn í
þingflokki sjálfstæðismanna og
reynslulaus í stjórnmálum í saman-
burði við þá ríkisafskiptamenn sem
þar hafa setið í áratugi. Hann gerði
einnig þá pólitísku skyssu að halda
fast við framboð sitt á Suðurlandi,
sem er landbúnaðarkjördæmi þar
sem fylgi byggist m.a. á fyrir-
greiðslu. Gerir þessi staða Þorstein
Pálsson landlausan meðal „frjáls-
hyggjumanna" í þéttbýli.
Þessar aðstæður hafa orðið til
þess að forysta flokksins hefur verið
veik og hikandi. Frjálshyggjumenn
hafa náð fótfestu umfram það sem
þeir áður hafa haft. í opnuviðtali í
HP fyrir stuttu var Sigurlaug Bjarna-
dóttir frá Vigur spurð um afstöðu
þessara manna. Hún sagði: „Ég hef
ekki dregið dul á að margir hinna
ungu frjálshyggjumanna hafa fælt
fólk frá flokknum." Og varðandi þá
hugmyndakreppu sem Sjálfstæðis-
flokkurinn er í hittir Sigurlaug e.t.v.
naglann á höfuðið þegar hún heldur
áfram og segir: „Áhugi á einka-
rekstri er í sjálfu sér ágætur. En þeg-
ar menn eru farnir að færa bæði
skóla og dagvistarheimili inn i
einkareksturinn þá stendur mér
ekki á sama. Ef einkaþjónusta slíkra
stofnana á að rísa upp gegn hærra
gjaldi, þannig að einungis efnafólk
geti notfært sér hana, þá erum við á
hættulegri braut. Hugmyndir í
þessa veru eru hættulegar og fram-
andi okkar þjóðfélagshugsjón."
Og hvaða þjóðfélagshugsjón er
frú Sigurlaug að tala um? Jú, það al-
menna samkomulag sem ríkjandi
hefur verið í þjóðfélaginu, að ríkis-
valdi skuli beita í þágu framleiðenda
og fjölda, en ekki aðeins í þágu
framleiðenda. Og vafalaust mælir
hún hér fyrir munn margra sjálf-
stæðismanna. Þeir óttast margir að
flokkurinn sé á rangri leið. Að unga
kynslóðin í forystu fiokksins hafi
misst sjónar á pólitískri hefð í
flokknum. Að hún vanræki t.d.
landsbyggðina og láti stjórnast um
of af arðsemislagorðum nýju frjáls-
hyggjunnar.
RÍKIS-
STJÓRNAR-
MYNDUN
Af samtölum við forystumenn í
Sjálfstæðisflokki er ljóst að menn
gera sér grein fyrir þeirri úlfakreppu
sem formaður og flokkur eru í. Þrátt
fyrir það virðist naflaskoðunin bein-
ast að skipulagi flokksins, vali fram-
bjóðenda, uppbyggingu landssam-
taka og skipulagningu kosningabar-
áttu. Hugmyndafræðin, eða hinn
pólitíski arfur flokksins, er enn sem
komið er ekki aðalatriði skoðunar-
innar. Menn forðast umræðu um
þau mál.
Þetta kemur einnig glöggt fram í
þeim stjórnarmyndunarviðræðum
sem Sjálfstæðisflokkurinn hefur átt
aðild að síöustu sex vikurnar. Þrátt
fyrir tíða fundi, blaðamannafundi
og öran fréttaflutning hefur ekkert
bólað á tillögum Sjálfstæðisflokks.
Skv. áreiðanlegum heimildum HP
í röðum alþýðuflokks- og framsókn-
armanna hefur það komið mjög á
óvart hversu sparir fulltrúar Sjálf-
stæðisflokksins í stjórnarmyndunar-
viðræðunum hafa verið á tillögur.
Fullyrt er að forysta flokksins „sé
rjúkandi rúst“ eftir kosningaósigur-
inn og dragi óðfluga til baka þær
hugmyndir sem hún kastar fram í
viðræðunum.
í þessu sambandi er bent á þá
staðreynd að flokkurinn hefur ekk-
ert samþykkt og raunar ekkert lagt
til málanna. Hann féll frá eigin hug-
mynd um skatt á krítarkortavið-
skipti og síðasta útspilið, „stjórnar-
ráðsbyltingin", sem svo hefur verið
nefnd, var illa undirbúið, enda hef-
ur Þorsteinn Pálsson dregið hluta af
hugmyndum sínum til baka, eða
sagt að „stjórnarmyndun strandaði
varla á ágreiningi um þau mál".
BYLTING í
STJÓRNARRÁÐI
Á þjóðhátíðardaginn varpaði for-
maður Sjálfstæðisflokks fram þeirri
hugmynd í viðræðum við Steingrím
Hermannsson og Jón Baldvin
Hannibalsson, að stokkuð yrðu upp
lög um stjórnarráð íslands. Mun
hann hafa farið þess á leit við for-
menn flokkanna, að þeir ræddu
málið í viðkomandi þingflokkum.
Þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir hefur
Þorsteinn Pálsson enn ekki sett hug-
myndir sínar á blað — og það sem
athyglisverðara er, tillögurnar hafa
ekki fengist ræddar í þingflokki
Sjálfstæðisflokksins né heldur hafa
þær verið afgreiddar þar.
Fulltrúar flokkanna þriggja, þau
Helga Jónsdóttir, Birgir Isleifur
Gunnarsson og Björn Friðfinnsson,
fengu það verkefni að setja saman
tillögur í máli þessu og luku því með
samkomulagi á örstuttum tíma. Um
stund mátti ætla að með því væri
stjórnkerfismálið í höfn, en enn
rann Þorsteinn Pálsson undan og
gerði ómerkt það samkomulag, sem
fulltrúi flokksins, Birgir ísleifur,
hafði áður skrifað undir. Samkvæmt
heimildum HP er ástæðan sú, að
Þorsteinn Pálsson hefur ekki -tyrk
til að takast á við þingflokkinn, sem
er andsnúinn breytingum í augna-
blikinu.
Og ekki er vitað til þess að for-
maður Sjálfstæðisflokksins hafi lagt
fyrir eða fengið afgreiddar fyrstu
aðgerðir í efnahagsmálum, sem
flokksformenn gengu frá fyrir síð-
ustu helgi. Hugmyndir hafa verið
ræddar, en ekkert samþykkt.
FORMAÐUR í
MINNIHLUTA
Áður er þess getið, að Þorsteinn
Pálsson var felldur í kosningu um
ráðherraembætti vorið 1983. Þá
féllu þeir með honum í kosningum
Friðrik Sophusson og Birgir ísleifur
Gunnarsson. Ríkisafskiptamenn
höfðu þá yfirhöndina í þingflokkn-
um og það hafa þeir enn. Og það er
ekkert sem bendir til annars en
þingflokkurinn muni selja sig dýrt í
stjórnarmyndunarviðræðum og
gera tilkall til a.m.k. tveggja ráð-
herraembætta til handa eldri kyn-
slóöinni. Þorsteinn er því enn í
minnihluta í sama þingflokki og
felldi hann 1983. Það er e.t.v. þess
vegna sem þingflokkurinn hefur í
tvígang lýst fullu trausti við for-
mann sinn.
Samkvæmt heimildum HP eru
margir í þingflokki sjálfstæðis-
manna lítt hrifnir af þeirri leið, sem
forysta flokksins hefur kosið að fara
til að greina þær ógöngur sem
flokkurinn rataði í fyrir kosningar.
„Það er eins og maður sé kominn
í Alþýðubandalagið sem ætlar að
leysa sín mál með því að stinga hver
annan á hol í fjölmiðlum," sagði
einn þingmanna flokksins í samtali
við HP, aðspurður um pappírsvinnu
þá sem fer fram undir forystu
„naflaskoðunarnefndar".
Þetta viðhorf til forystu flokksins
bætist við óánægju innan hans með
það hvernig staðið var að málum
þegar Albert Guðmundsson var
neyddur til að segja af sér ráðherra-
embætti. í Ijósi frammistöðu for-
mannsins í stjórnarmyndunarvið-
ræðunum virðist sem ákvarðanir
hans gangi oftar en ekki í berhögg
við viija þingflokksins, þ.e.a.s. þegar
þingflokkur tekur ákvarðanir. Sagt
með öðrum orðum: Þingflokkurinn
tekur ekki mark á formanni flokks-
ins.
Framtíð Þorsteins Pálssonar á for-
mannsstóli er í mikilli óvissu.
Reyndar er Sjálfstæðisflokkurinn
eitt stórt spurningamerki. Ástandið
innan flokksins er augljóslega alvar-
legra en kosningaósigurinn. Innan
þingflokks slást tvær kynslóðir um
völdin. Þar takast menn á á grund-
velli hugmyndafræði og andstæður
þessar virðast í fljótu bragði vera
þannig vaxnar, að búast má við
áframhaldandi stjórnleysi innan
stærsta flokks landsins. Sú leið sem
flokkurinn hefur kosið að fara til að
komast að því „hvað er að í Sjálf-
stæðisflokknum" bendir til þess að
framundan séu átök, jafnvel upp-
stokkun í forystuliði hans. Allt eru
þetta ótvíræð merki þess að það eru
nýir tímar í stjórnmálum.
HELGARPÓSTURINN 7