Helgarpósturinn - 24.06.1987, Blaðsíða 30

MÁL OG MENNING
eftir Halldór Halldórsson
Morgunstund gefur gull í mund
Nokkuð langt er orðið síðan ég hefi minnzt
á málshætti hér í þáttunum. Að þessu sinni
datt mér því í hug að fjalla um allaigengan
málshátt: morgunstund gefur gull í mund.
Hann hefir að minnsta kosti þrjú gervi í ís-
lenzku. Samkvæmt Orðabók Háskólans er
elzta gervið í voru máli morgunstund hefur
gull í mund og er kunnugt frá öndverðri 18.
öld úr bókinni Dœgrastytting Edur Vmþeik-
ingar Af Tiimanum og Hanns Haattaiage.
Skrifad Af Steine Jónssyne |Hólum| 1719, E.
I r. Næsta afbrigðið er morgunstund ber gull
í mund og kemur fyrir í orðskviðasafni Guð-
mundar Jónssonar á Staðarstað (útg. 1830).
Það hefi ég einnig úr seðlasafni OH. OH hefir
hins vegar ekkert dæmi um það afbrigði,
sem mér er tamast: morgunstund gefur gull
í mund. Um það þekki ég ekki bókfest dæmi
fyrr en á 20. öld. Málsháttinn hefi ég ávallt
heyrt um það, að morgunverkin séu drjúg,
gæfusamlegt og gróðavænlegt sé aö hefja
verk sín snemma á morgnana. Þessi hugsun
var íslendingum raunar ekkert nýnæmi, t.d.
segir í Hávamálum (58. vísu): Ár skal rísa, /
sá er annars vili / fé eda fjör hafa, þ.e. sá
verður að vera snemma á flakki, sem vill
krækja sér í auðæfi annarra og svipta lífi.
Þetta virðist vera eðlilegur hugsunarháttur
víkinga. En einnig var talið, að hagkvæmt
væri að fara snemma á stjá til friðsamlegra
verka. T.d. er sagt í Eglu í vísu, sem eignuð
er Skallagrími, að járnsmiðurinn verði að
rísa snemma, ef hann ætli að auðgast á verki
sínu (Mjok verör ár, sás aura / ísarnsmeiðr
at rísa o.s.frv.).
En víkjum nú aftur að málshættinum.
Hann mun hafa komið upp á Þýzkalandi
seinast á 16. öld. Morgunstunde hat Gold im
Munde kemur fyrir í þýzku 1585. Þaðan
barst málshátturinn til Norðurlanda á 17.
öld. í dönsku og sænsku hefir hann verið
þýddur orðrétt: morgenstund har guld i
mund og sæ. morgonstund har guld í mun.
Norðmönnum og íslendingum hefir hins
vegar ekki þótt eðlilegt að hafa gull í munni.
Norðmenn hafa því breytt málshættinunm í
morgenstund er besle mund, þ.e. morgun-
stund er bezti tíminn. Norska orðið mund er
hér sama orðið og hvorugkynsorðið mund í
íslenzkum samböndum eins og íþað mund.
íslendingar gera hins vegar aðra breytingu á
málshættinum. Þeir setja í stað d. mund —
því að úr dönsku er málshátturinn sennilega
kominn í íslenzku — íslenzka orðið mund,
sem merkir ,,hönd“. Tvennt gerði þetta eðli-
legt. í fyrsta lagi var meira við hæfi að hafa
gull í hendi en munni, og í annan stað rím-
uðu orðin stund og mund saman.
Tvær skýringar hefi ég séð á uppruna
þýzka málsháttarins. Ég rek fyrst skýringu,
sem lengi hefir verið talin rétt og margir telja
raunar enn rétta. Latneska orðið aurora
merkir „dögun, morgunstund", en er jafn-
HVAÐ ÆTLAR ÞÚ AÐ GERA UM HELGINA?
FRÍÐA BJORNSDOTTIR
FRAMKVÆMDASTJORI
,,Um helgar geri ég þaö sem ég
kemst ekkiyfir að gera í vinnunni á
virkum dögum. Ég þýði blómabœk-
ur og við og við fer ég át í garð til að
fá smáhvatningu við það að horfa á
mín eigin blóm. Ég á það til að reyta
eina og eina arfakló en ég gel nú
ekki sagt að ég sé dugleg við það. Ég
fer aldrei í ferðalög því ég fœ alveg
nóg af því þegar ég er á þeytingi
hérna um bœinn. Eg kýs frekar að
vera heima og reyna að slappa af
eftir föngum."
framt nafn á morgungyðjunni (Aurora). Fyrr
á öldum skýrðu menn þetta nafn svo fyrir
sér: Aurora quia habet aurum in ore, þ.e.
Aurora (morgungyðja), af því hún hefir gull
í munni. Af þessari alþýðuskýringu á nafni
morgungyðjunnar, telja margir, að málshátt-
urinn sé runninn. Þessa skýringu er t.d. að
finna í helztu orðsifjabókum yfir norræn
mál, svo sem Norwegisch-dánisches etymo-
logisches Wörterbuch von H.S. Falk und Alf
Torp og einnig í Svensk etymologisk ordbok
av Elof Hellquist.
Víst er þessi skýring snjöll. En ég hefi rek-
izt á aðra, sem mér virðist miklu trúlegri,
enda styðst hún við betri söguleg rök. Til er
bók, sem heitir The Proverb and an Index to
The Proverb eftir Archer Taylor. Ég styðst við
útgáfu frá 1962, en bókin kom fyrst á prent
árið 1931. Taylor fjallar í þessari bók allræki-
lega um málsháttinn og styðst við rannsókn-
ir, sem R. Jente hafði birt 1927. Samkvæmt
þessu varð málshátturinn til á Þýzkalandi. Á
16. öld reyndu margir að þýða úr latínu máls-
hátt, sem var mjög í tízku á tímum húm-
anismans. Málshátturinn hljóðaði svo:
Aurora Musis amica, þ.e. Morgungyðjan er
vinur menntagyðjanna. í þýðingu frá 1576
hljóðaði málshátturinn svo: Welcher begert
zstudieren wol, an morgen er fru aufstehen
soll, þ.e. sá, sem vill nema vel, á að fara
snemma á fætur. Nokkrum árum síðar kem-
ur fram þýðingin: Die Morgenstundt hat die
Arbeyt im Mundt, þ.e. morgunstundin hefir
vinnuna í munninum. Og eins og áður er
sagt kemur nútímaafbrigðið die Morgen-
stunde hat Gold im Munde fyrst fyrir 1585.
En fleiri afbrigði skutu upp kollinum, t.d.
þetta frá 1605: Die Morgunstund hat das Brot
im Mund, þ.e. morgunstundin hefir brauð í
munninum. Kunnugt er eitt danskt dæmi um
þetta afbrigði: Morgenstund har Brod i
Mund. Þetta sýnir, að fleirum en Norðmönn-
um og íslendingum hefir ékki þótt við hæfi
að hafa gull í munninum og breytt málshætt-
inum í samræmi við það, þótt á ólíkan hátt
sé. En á 17. öld hefir gullið í munninum sigr-
að á Þýzkalandi og síðar í Danmörku og Sví-
þjóð, þegar málshátturinn barst norður yfir
til þessara landa.
Taylor telur, að alþýðuskýringin á merk-
ingu orðsins Aurora, sem fyrri skýringin er
reist á, þ.e. að orðið merki ,,sem hefir gull í
munni“, sé orðsifjafræðilegur leikur að
merkingu (etymological pun). Á þeim tíma,
sem hér um ræðir, voru raunar engar fræði-
legar forsendur fyrir því, að menn gætu
skýrt uppruna orða. Orðsifjafræði var, sem
sé, ekki til. Veigamestu rök Taylors eru þau,
að hin ýmsu afbrigði málsháttarins í þýzku
verða ekki skýrð, ef fyrr greind alþýðuskýr-
ing er lögð til grundvallar. Meðal annars af
þeim sökum tel ég skýringu hans sennilegri
en þá, sem talin hefir verið góð og gild á
Norðurlöndum.
STJORNUSPA
HELGIN 26.-28. JÚNÍ
HRÚTURINN (?i/3—20/4
Ef þú sýnir svolitla tillitssemi á föstudag munu
aðrir fjölskyldumeðlimir reynast afar meðfærilegir.
Það getur komið sér vel fyrir þig. Hlutirnir ganga hins
vegar ekki jafn Ijúflega á laugardag. Þá gætir þú lent
í þrætum og þurft á allri þinni þolinmæði að halda.
Og ekki ana út í neitt án þess að ígrunda það vand-
lega! Undir lok helgarinnar þarftu líka ef til vill að
fresta áformum um skemmtun og afþreyingu.
Þú virðist ekki hafa gert upp við þig, hvort þú átt
að láta aðra halda að þeir hafi unnið eða leiða þá í all-
an sannleikann. Mundu að enginn á rétt á því að
koma í veg fyrir að þú njótir þín. Síðustu tveir mán-
uðir hafa verið erfiðir, en nú er tími breytinga. Fram-
tíðin ætti að líta betur út, þar sem þú lést ekki aðra
þvinga þig. Þú hefur eftirsóknarverða hæfileika og
hefur sjaldan verið í betri aðstöðu til að hagnast a
þeim.
TVÍBURARNIR (22/5-2) ie
Lífið er svolítið flókið hjá þér þessa dagana og þú
átt í erfiðleikum með að taka akvarðanir. Veldu þá
leið, sem gefur þérmesta frelsið. Þegar yfirstandandi
erfiðleikar eru liðnir hjá muntu lita til baka og sjá að
þetta tímabil gerði þig raunsærri og öruggari með
þig. Þetta verður hins vegar því aðeins að þú harð-
neitir að láta heimsku og fælni annarra hafa áhrif á
Þíg-
Ef þú hefur ekki enn gengið frá sumarleyfinu þínu
skaltu gera það á föstudag. Ekki seinna vænna. Það
reynir síðan mikið á þolinmæðina á laugardag, sér-
staklega ef þú framkvæmir eitthvað í samvinnu við
annað fólk. Áf raksturin n verður hins vegar ágætur, ef
viljinn er fyrir hendi og þú tekur tillit til annarra.
Sunnudagurinn gæti farið svolítið úr skorðum,
vegna ákveðins aðila sem vorkennir sér og finnst
hann vanræktur.
Hið fulla tungl gerir þig mjög viðkvæman fyrir
gagnrýni og breytingum, bæði heima og í vinnunni.
Reyndu að láta þetta ekki á þig fá. Þú ert fullur tor-
tryggni og efasemda um allt og alla, en menn geta
ekki flúið eigið líf. Þess vegna er tími til kominn að
leita lausna. Eyddu síðan ekki tímanum í að fá aðra
til að samþykkja áætlanir þínar. Það er tímaeyðsla.
umnnmsrnmmm
Atburðir síðustu vikna hafa að öllum likindum sett
ýmislegt úr skorðum. Þér hlýtur hins vegar einnig að
vera Ijóst, að nú er timi til kominn að hugsa til hreyf-
ings og takast á við ný verkefni. Mikið virðist enn
vera að gerast bakvið tjöldin, en brátt skilst mönnum
að ekkert verður aðhafst án þíns samþykkis. Þeir
sem þérfinnst óhæfirog litlum hæfileikum búnireru
alls ekki um það bil að taka við stjórninni.
Átökum um völd lýkur þér í hag og þér mun líka
ganga vel að ná hvers kyns samningum á föstudag.
Þér hættir hins vegar til að fara með of miklu offorsi
á laugardag. Reyndu að hemja óþolinmæðina. Alvar-
legur ágreiningur við maka gæti þar að auki spillt
helginni, sem ekki verður ýkja auðveld. Það er hætt
við því að hlutirnir verði sem sagt ekki í því Ijúfa jafn-
vægi, sem þú kýst alltaf helst.
SPORÐDREKINN (23/10—22/11
Þú verður í afar góðu formi á föstudag og því upp-
lagt að gera langtímaáætlanir. Allar framkvæmdir
verða auðveldar þann daginn, en á laugardag fer illa
ef þú flýtir þér of mikiþ. Þú verður að koma fram við
fólk af meiri skilningi. Á sunnudag verða síðan tilfinn-
ingamálin i brennidepli, ef til vill í tengslum við fjar-
staddan aðila. Þú gætir hugsanlega verið að leika á
sjálfan þig og ættir að hugsa málið betur, áður en þú
tekur mikilvægar ákvarðanir.
BOGMAÐURINN (23/11-21/12
Ástandið, einkum í peningamálum, er mun betra
en þú heldur. Dragðu því ekki að taka ákvarðanir. Það
gengur svo mikið á í einkalifinu, að þú átt erfitt með
að sjá skóginn fyrir trjánum. Að sumu leyti er þetta
hins vegar þér að kenna, þar sem þú þarft nauðsyn-
lega að taka af skarið núna. Þá minnkuðu sálarkval-
irnar mjög fljótlega. Hvers vegna ekki að láta til skar-
ar skríða?
STEINGEITIN (22/12-21/1
Einkalífið blómstrar á föstudag og þú verður m.a.
meðvitaðri um kosti maka þíns. Daginn eftir gæti
hins vegar komið til ágreinings ykkar á milli, en
reyndu að koma í veg fyrir rifrildi. Það mun ekki leysa
neinn vanda. Reyndu síðan að komast ekki í erfiða
aðstöðu á sunnudag, því þá gætirðu þurft að gefa of
mikið eftir. Viðurkenndu mistök þín fremur en að
neita að horfast i augu við þau.
VATNSBERINN (22/1-19/2
Þetta er vafalítið erfiðasta tímabilið í lífi þínu á
þessu ári. Ekkert virðist ganga samkvæmt áætlun. I
vinnunni gengur mikið a, en nýjar aðstæður munu
brátt koma í Ijós og þær verða þér i hag. Þú virðist
mjög (vístígandi yfir einhverju, sem snertir atvinnu
þína. A næstu vikum gerist hins vegar eitthvað sem
breytir öllu, svo það er eins gott fyrir þig að sitja ekki
lengur aðgerðalaus.
FISKARNIR (20/2-20/3
Þú hefurfenaið þinn skerf af óhamingju að undan-
förnu og nú er pér næstum sama hvað aðrir segja og
gera. Það væri hins vegar synd að gefast upp núna,
einmitt þegar sér fyrir e ndann á þessum erfiðleikum.
Afstaða himintunglanna krefst þess þó að þú farir
einungistroðnarslóðirumsinn. Þú hefura.m.k. kom-
ist að því, að ákveðinn aðili færir þér ekki hamingju
og að nauðsynlegt er að sinna fjár- og atvinnumálum
betur.
30 HELGARPÖSTURINN