Helgarpósturinn - 24.06.1987, Blaðsíða 14

VIÐTAL VIÐ LEIF MULLER - ÍSLENDINGINN SEM VAR FANGI NASISTA í 918 DAGA
EN HVERNIG GAT ÉG VITAÐ
AÐ ÞETTA FÆRI SVONA
*
I hugum okkar flestra eru fangabúdir nasista
fremur fjarlœgur veruleiki. Við gerum okkur þó
Ijóst að saga þessara búða er saga mikillar
grimmdar og mannlegrar niðurlœgingar. Fœstir
áttu afturkvœmt úr þessum hrœðilegu dauðabúð-
um sem starfrœktar voru af Þjóðverjum í heims-
styrjöldinni síðari.
I Oranienburg, skammt fyrir utan Berlín, voru
hinar illrœmdu Sachsenhausen-búðir. Þar dóu um
100 þúsund fangar — flestir í blóma lífsins. Að
jafnaði voru þarna tœplega 20 þúsund fangar og
liföu þeir að meðaltali í um 9 mánuði eftir að þeir
á annað borð voru komnir inn. Margir voru hrein-
lega drepnir. Aðrir dóu af illri meðferð: hungri,
vosbúð og veikindum.
Einn Islendingur er til frásagnar um lífið í þess-
um búðum. Það er Leifur Muller, 67 ára gamall
Reykvíkingur. Síðustu 2 ár heimsstyrjaldarinnar
var hann fangi númer 68138 í Sachsenhausen —
þræll á meðal þrœla í þúsund ára riki þýska nas-
ismans.
Leifur Muller er ekki framhleypinn
maður. Hann er hlédrægur og talar frem-
ur lágri röddu. A bak við hlýlegt viðmót
og hægláta framkomu skynjar maður
samt mikinn skapstyrk, einhverja festu
sem erfitt er að koma orðum að. Leifur
segist ekki alltaf hafa átt auðvelt með að
rifja upp þessi ár „sem nasistarnir tóku
frá mér. En mér finnst", segir hann, ,,að
okkur sem lifðum þetta af beri skylda til
að segja ykkur unga fölkinu frá því sem
þarna gerðist.
Ég var aðeins 22 ára gamall þegar þessi
ósköp dundu yfir mig. Þetta var haustið
1942. Ég hafði verið í verslunarnámi í
Noregi og var á þessum tíma í vinnu hjá
heildsölufyrirtæki í Osló. Eftir að Þjóð-
verjar hertóku Noreg var okkur útlend-
ingunum stranglega bannað að fara úr
landi. Ég sætti mig ekki við þetta og sótti
um á skóla í Svíþjóð. Skólinn í Svíþjóð var
hrein tylliástæða, því frá Svíþjóð ætlaði
ég til Englands og þaðan svo til íslands.
Þegar ég hafði fengið staðfestingu frá
skólanum sótti ég um vegabréfsáritun til
Sviþjóðar.
HANDTEKINN AF GESTAPO
Þessi aðferð hafði verið notuð af ís-
lenskum námsmönnum og gengið
snurðulaust. Einhver hefur þó lekið upp-
lýsingum um mín áform, því þann 21.
október 1943 var ég handtekinn af Gesta-
pó og læstur inni í aðalfangelsi þýsku
leynilögreglunnar í Möllergaten 19."
Á þessum tíma segist Leifur ekkert
hafa skipt sér af pólitík. Að vísu hafði
hann ólögleg andspyrnublöð undir hönd-
um en þeim tókst honum að koma undan
í tæka tíð. Þetta breýtti þó ekki þvi að
næstu tvö og hálft ár, eða til vors 1945,
var Leifur hafður í haldi Þjóðverja sem
„pólitískur fangi“. Heimþráin var hans
pólitíski glæpur.
„Nei, það var aldrei lesinn upp yfir mér
dómur,“ svaraði Leifur, „ég var að vísu yf-
irheyrður þegar komið var með mig í
fangelsið og aftur mánuði seinna. Mér
var hrundið eftir löngum gangi og látinn
ganga teinréttur í tæpa klukkustund með
andlitið upp að vegg og mátti mig hvergi
hreyfa. Við fyrri yfirheyrsluna freistaðist
ég til að gægjast aðeins til hliðar og var
þá samstundis sleginn í gólfið. Greinilegt
var á öllu að ég hlaut að vera stórhættu-
legur maður. Um mál mitt frétti ég aldrei
neitt, enda brenndu Þjóðverjar öll hugs-
anleg sönnunargögn á síðustu dögum
stríðsins. Þá logaði bál í fleiri daga fyrir
framan Möllergaten 19.
KAKKALAKKAR OG MÝS
Þarna í fangelsinu var mér haldið
næstu 3 mánuði. Við vorum vaktir klukk-
an hálfsjö á hverjum morgni. Morgun-
maturinn samanstóð af hálfum lítra af
gervikaffi og 125 grömmum af brauði
með agnarlitlu smjörlíki. Hádegismatur-
inn var einnig mjög naumt skammtaður
og á kvöldin fengum við aftur 125 grömm
af brauði sem átti að duga okkur í kvöld-
mat. Mikil regla átti að vera á öllum hlut-
um og fannst Þjóðverjum mjög mikil-
vægt að vel væri búið um rúmin. Á þessu
sviði var nákvæmni þeirra alveg með
ólíkindum. Móðursýkin í þessum efnum
var svo mikil að í Þýskalandi kom fyrir að
menn væru hengdir ef þeir bjuggu ekki
um rúmin sín eins og herraþjóðinni þókn-
aðist.
í fangelsinu. var allt fullt af kakkalökk-
um og jafnvel músum um tíma. Þessi
óskapnaður kom inn um hitaloftræsi sem
reyndar náði aldrei að hita upp klefana.
Þjóðverjarnir lögðu blátt bann við hvers-
kyns dægradvöl. Þrátt fyrir það varð það
nú okkar afþreying að veiða mýs og
kakkalakka. Við stofnuðum meira að
segja til veðhlaupa milli kakkalakka og
stóð sú íþrótt oft daglangt. Okkur tókst
lika að koma okkur upp dálítilli skákað-
stöðu. Með tannkremi og klósettpappír
útbjuggum við skákborð og taflmenn.
Tvisvar sinnum komu Þjóðverjarnir upp
um okkur. Þeir eyðilögðu skákborðin en
datt aldrei í hug að rukka okkur um tafl-
menn.“
Um áramótin 1942—3 voru miklir kuld-
ar í Noregi og Leifur segir mér að þá hafi
frostið oft komist niður fyrir 20 stig.
„Okkur varð oft mjög kalt. Þegar kuldinn
var mestur fékk ég einhverskonar gigt. Ef
ég var lengi í sömu stellingu átti ég mjög
erfitt með að rétta úr mér, varð hokinn
eins og gamalmenni."
TILGRINI-
FANGABÚÐANNA
Misþyrmingar voru sem kunnugt er
vinsælar hjá nasistum. Sjálfur kveðst
Leifur hafa komist hjá þeim viðbjóði all-
an þann tíma sem hann var í haldi hjá
Þjóðverjum. „Ég var svo heppinn að
sleppa við það,“ segir hann. Fyrstu kynni
Leifs af misþyrmingum voru þó strax í
Möllergaten. Klefafélagi hans, fyrrum
fangavörður um sextugt, var kallaður til
yfirheyrslu. Þegar hann kom til baka var
búið að slá úr honum tönn og berja hann
svo í höfuðið að hann missti heyrn á öðru
eyra.
1 lok janúar '43 var Leifi Muller skipað
að búa sig undir brottför. Hann vissi ekki
hvort það átti að láta hann lausan eða
senda hann í annað fangelsi. „Svo undar-
legt sem það nú er var ég búinn að aðlag-
ast og jafnvel sætta mig við þetta fangels-
islíf sem ég hafði lifað í heilan fjórðung úr
ári. Sennilega er skýringin sú að ég hef
verið byrjaður að sljóvgast eitthvað"
Þau vistaskipti sem nú fóru í hönd voru
ekki til góðs. Leifur var sendur í Grini-
fangabúðirnar, alræmdustu fangabúðir
nasista í Noregi, um 10 kílómetra frá Osló.
í Grini tóku við enn meiri þrengingar en
Leifur hafði áður kynnst. Þarna var hann
hafður í erfiðisvinnu, kaldur og hungrað-
ur. „Þennan vetur var ég orðinn svo
máttfarinn af næringarskorti að ég átti
orðið erfitt með að standa uppréttur,
hvað þá að erfiða mér til hita. Aðbúnað-
urinn var svo slæmur að ég var kominn
með lungnabólgu eftir einn og hálfan
mánuð. Að vísu var þessi lungnabólga á
lágu stigi en nóg til þess að ég slapp við
að vera sendur til Þýskalands, en þangað
átti ég að fara í hópi 250 fanga.
SKEMMTANIR
YFIRMANNANNA
í Grini vorum við settir í svokallaða
hegningarleikfimi ef við brutum af okk-
ur. Hún fólst í því að við vorum Iátnir
hlaupa og kasta okkur niður á gadd-
freðna og skítuga jörðina. Þar vorum við
látnir skríða á maganum, standa upp og
hlaupa. Þetta var endurtekið aftur og aft-
ur í hátt á aðra klukkustund. Menn þoldu
þetta auðvitað misvel. Mér er sérstaklega
minnisstæður ungur drengur sem fékk
blóðspýju og var borinn örendur af vell-
inum. Hegningarleikfimin var einhver
albesta skemmtun sem Þjóðverjarnir
gátu hugsað sér.
Skemmtanalíf þessara manna var oft
mjög óhuggulegt. Þegar yfirmennirnir í
Grini héldu veislur áttu þeir það til að
reka alla gyðingana út um miðja nótt til
að gera hegningarleikfimi. Þeir voru þá
gjarnan látnir ganga svokallaðan froska-
gang eða stökkva krákustökk, sem hvort
tveggja er hreint ótrúlega áreynsla — því
kynntist ég í Þýskalandi. Og þegar gyð-
ingarnir voru ekki nógu fljótir var spark-
að á milli fóta þeirra aftan frá. Svona
skemmtanir skildu ósjaldan eftir sig blóð-
polla."
í júní 1943 var Leifur sendur til Þýska-
lands. „Við töldum okkur vera á leið í ein-
hvers konar vinnubúðir en ekkert í lík-
ingu við það sem síðar kom á daginn. Á
þessum erfiðu tímum var það mér alltaf
mikils virði að ég vissi aldrei hvað beið
mín. Ég gat alltaf vonað að morgundag-
urinn yrði betri. Vitneskjan um þau 2 ár
sem framundan voru hefði orðið mér
óbærileg á þessum tíma.“
„LEBENSDAUER 9
MONATE"
í Sachsenhausen var Leifi gert að af-
henda allar eigur sínar. Höfuðið var snoð-
að og honum fengin þunn og slitin föt,
röndóttu „sebrafötin", sem við þekkjum
af myndum úr fangabúðum nasista. „Föt-
in voru iðulega of lítil og tréklossarnir
pössuðu illa. Við hlógum að þessu til að
byrja með, en oft var nú stutt úr hlátri í
grát. Þarna var allt á kafi í óhreinindum
og talsvert um lús. Berklar voru útbreidd-
ir og smitsjúkdómar daglegt brauð. Ég
hef aldrei nokkurn tíma, hvorki fyrr né
síðar, fundið annan eins óþef af mat og
var af súpunni sem okkur var ætlað að
lifa á. Hún var ekki mannamatur. Sumir
vildu ekki hugsa þá hugsun til enda hvað
í henni kynni að vera.“
Ef það hefur ekki komið skýrt fram í
upphafi þá skal það hér með upplýst að
búðirnar í Sachsenhausen voru útrým-
ingarbúðir. En á meðan fangarnir stóðu
uppréttir skyldi vinnuafl þeir nýtt til hins
ýtrasta. í skriflegum samningum sem
þýsk fyrirtæki gerðu við SS kemur þetta
mjög skýrt fram. Hver fangi var leigður
gegn ákveðnu gjaldi. Skýrt er tekið fram
að meðallíftími hvers fanga sé 9 mánuðir
eða eins og segir í samningunum:
„Durchschnittliches Lebensdauer 9
Monate.“ Einnig er kveðið á um „Ver-
brennungskosten". Skýrara getur það
ekki verið. Á meðan fangarnir voru að
hrynja niður máttu þeir sætta sig við að
vera vinnuafl og tilraunadýr virtra þýskra
fyrirtækja. Þessi fyrirtæki voru m.a:
Heinkel, AEG, Siemens og Benz.
VAKTIR KLUKKAN FJOGUR
Sem dæmi nefnir Leifur tilraunastöð,
sem skóverksmiðja fékk að starfrækja í
Sachsenhausen. „Þegar ég lenti í þessu
var verið að prófa stígvél. Okkur voru
fengin allskyns stígvél, sum með trébotn-
um, önnur með leðursólum. Síðan vorum
við Iátnir ganga um það bil fjörutíu kíló-
metra, frá því eldsnemma um morgun og
fram á kvöld. Gengið var eftir ákveðnum
brautum sem voru í laginu eins og tölu-
stafurinn átta. Til að kanna slitið vorum
við látnir ganga á breytilegu undirlagi.
Oft voru menn látnir ganga þetta með
5—10 kíló á bakinu svo dögum skipti,
jafnvel í allt of þröngum skóm. Drægist
einhver aftur úr var hann miskunnar-
laust barinn. Það var oft hræðilegt að sjá
þessa menn drattast þarna áfram hring
eftir hring, draghalta og aðframkomna af
„Það kom fyrir að menn voru
hengdir ef peir biuggu ekki
um rúmin ems og nerraþjoð-
inni þóknaðist “
14 HELGARPÓSTURINN