Morgunblaðið - 05.12.1981, Blaðsíða 12

12 -
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 1981
Halldóra Bjamadótt-
ir — Minningarorð
kirkjugarðinum á Akureyri, send-
um við hjónin hinztu kveðjur og
þakkir að kistu hennar. Við mun-
um ætíð minnast hinnar göfugu
góðu konu, sem unni kirkjunni,
landi sínu og þjóð af heilum huga
og helgaði Guði og ættjörðinni
krafta sína.
Guð blessi minningu Halldóru
Bjarnadóttur.
Pétur Sigurgeirsson
„Verkefnin eru mörg og marg-
vísleg. Þau eru þess verð, að fyrir
þau sé unnið af lífi og sál.
Island allt“
Þetta voru orð Halldóru Bjarna-
dóttur, er hún skrifaði 86 ára að
aldri í formála að ævisögu sinni er
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson skrá-
setti.
Ekki voru þetta orðin tóm, því
alla hennar löngu og gifturíku
starfsævi urðu orðin lífi gædd,
nærð af hugsjónum og baráttu-
gleði hennar. Þrautseig tókst hún
á við verkefnin þar til þau voru af
hendi leyst með sóma.
Fjölmörgum konum og körlum
um landið allt, er því nú efst í
huga þakklæti fyrir framtakssemi
hennar og því sem hún gat til leið-
ar komið.
Aldrei kynntist ég henni sjálf.
Þó var hún góður vinur foreldra
minna og mun hafa verið tíður
gestur á heimili þeirra á þeim ár-
um er ég var að heiman farin. En
ég man vel hve þau mátu hana
mikils og þótti vænt um hana. Ég
heyrði því oft um hana talað, sér-
staklega þar sem þau áttu svo
marga sameiginlega vini. Blessuð
Ragnheiður Björnsson, eins og
Halldóra nefnir hana í bréfum
sínum, kemur mér fyrst í hug, og
bræður hennar voru nánir og
tryggir vinir um langt skeið og
áttu svo mörg sameiginleg áhuga-
mál. Þá má nefna fjölskylduna á
Háteigi, en húsmóðirin, frú
Ragnhildur Pjetursdóttir var
fyrsti formaður Kvenfélagasam-
bands íslands og var þá Halldóra
kosin í varastjórn.
Á níræðisafmæli sínu 14. októ-
ber 1963 flutti hún eftirfarandi
ávarp sem ég fékk hjá Guðnýju
Halldórsdóttur á Háteigi og leyfi
til að birta.
„Þá er nú tími til kominn að
þakka fyrir sig hjer á þessum stað
og þessum tíma, fyrst og fremst
Guði sínum fyrir alla vernd og
varðveislu um langa ævi, líf og
heilsu og daglegt brauð. Góðum
mönnum á jeg líka margt að
þakka. Góða foreldra, gott æsku-
heimili, fyrir bænir og blessunar-
óskir elskaðar móður, sem allt
lagði í sölurnar fyrir mig. Við vor-
um samvistum til daganna enda,
innanlands og utan. Þá ber að
þakka, að hafa átt kost á að sjá
mikinn hluta okkar fagra lands og
mörg önnur fögur lönd, kynnast
fjölda af góðu fólki, sem hefur
borið mann á höndum sjer. Hver
fær talið það allt.
Þessu heimili hjer á Háteigi, á
ég einnig mikið að þakka, ástúð og
vináttu áratugum saman. Hjer
átti ég heima í 11 ár. Húsfreyjan
hjer, höfðingskonan, listakonan,
Ragnhildur Pjetursdóttir, vinkona
mín, bauð mér til sín, þegar jeg
missti móður mína 1924. Hjer
naut ég vináttu og umhyggju
þeirra góðu hjóna, Halldórs og
Ragnhildar og dætranna þriggja,
sem hafa æ síðan verið vinir mín-
ir.
Háteigur var stórt heimili í
þann tíð, mikill heyskapur, 10 kýr
í fjósi, garðyrkja, svo spunnið og
ofið og lesnar sögur á kvöldvökum.
Jeg ferðaðist mikið á þessum ár-
um, innanlands og utan. Þegar jeg
breytti um 1935, eftir 11 ára veru
hjer, flutti mig um set, til skiftis í
fjórðungunum, í því skyni, að ná
betur til fólksins, víðsvegar um
landið, þá sömdum við um það
vinkonurnar, og bundum fastmæl-
um, að jeg gisti árlega einn mánuð
á Háteigi, og hefur það ákvæði
verið trúlega haldið fram á þenn-
an dag eða nær 30 ár.
Þetta er nú orðin nokkurskonar
æfisaga. Það er ákaflega gaman
að vera orðin þetta gamall og
halda lífi og heilsu, muna og
minnast margs í okkar þjóðlífi í
70—80 ár. Að hafa þæft undir fót-
unum vaðmásbót, þegar á lá, hafa
mjólkað 70 ær í kvíum með ann-
arri stúlku eitt sumarið, hafa far-
ið í laugarnar hjerna og borið
þvottinn á bakinu, fram og aftur,
kastað upp úr mógröf.
Jeg óska ykkur öllum að njóta
góðrar heilsu og verða níræð. Þið
takið ekki allt þetta fyrir, sem jeg
gat um. Þá eitthvað gott og gagn-
legt fyrir okkar ástkæra land. Eig-
ið starfsþrek, starfsvilja og starfs-
gleði. Það þarf svo margt að gera,
nóg verkefni fyrir góða menn.
Svo óska jeg Guðs blessunar
fyrir öll heimili okkar ástkæra
lands, einnig mitt góða heimili á
Norðurlandi og fyrir skólana sem
nú eru að byrja. Við þurfum að
stunda mikið fyrirbæn hvert fyrir
öðru, það er blessunarríkt.
Já, nú erum við samankomin
hjer á mínum gamla, góða Há-
teigi, sem mjer hefur alla tíð þótt
svo vænt um.
Halldór, vinur minn, var svo
vænn, að lofa mjer að safna hjer
saman ættingjum og vinum þenn-
an dag, þakka honum kærlega og
hans góða fólki umstang og til-
kostnað.
Jeg þakka ykkur líka, góðu gest-
ir, kærlega fyrir komuna og alla
virðingu mjer auðsýnda á þessum
tímamótum. Lifið heil.“
Vinkona mín sagði mér, er við
fréttum um lát Halldóru, að hún
hefði þekkt hana vel. Á unglings-
árum sínum var hún eitt sumar í
starfi í Prentsmiðju Odds Björns-
sonar. Þangað kom Halldóra iðu-
lega til að láta undirbúa rit sitt
Hlín til prentunar. Ekki leið á
löngu þar til þær voru orðnar vel
kunnugar og Halldóra bauð henni
heim í kotið sitt, eins og hún kall-
aði það. Innan skamms var unga
stúlkan farin að lesa með henni
prófarkir og raða greinunum í
tímaritið með Halldóru.
Dag nokkurn kvaðst Halldóra
vilja kosta hana á lýðháskóla í
Svíþjóð, en unga stúlkan var hlé-
dræg og afþakkaði, þar sem hún
hafði verið alin upp við það, að
hún ætti að reyna að vera sjálf-
bjarga og aldrei öðrum til byrði.
Þótti Halldóru þetta miður og
kvaðst aðallega hafa viljað þetta
sjálfrar síns vegna, hún hefði haft
svo gaman af því. Sjálf var Hall-
dóra alla ævi efnalítil, en hafði
alltaf mikinn áhuga á unga fólk-
inu og framtíðinni.
Þáttur hennar í skólamálum og
fræðslustarfi í okkar landi er jafn
áhugaverður nú, sem áður fyrr,
sérstaklega fyrir þá er við þessi
störf fást. Fimm ára farkennsla
efldi menntaþrá hennar. Hún fór
til Noregs og eftir 3ja ára nám
lauk hún kennaraprófi í Osló 1899.
Heimkomin varð hún stunda-
kennari við Barnaskóla Reykja-
víkur. Tók þá upp nýjar kennslu-
aðferðir, börnin tóku framförum
og skólastjórinn var ánægður.
Sótti hún um fasta stöðu og 500
kr. árslaun, en fékk hvorugt og
sagði starfi sínu við skólann lausu.
Næstu 8 árin var hún kennari við
barnaskóla í Moss í Noregi og fékk
þar 900 kr. árslaun.
í afmælisgrein Ragnhildar Pjet-
ursdóttir í Morgunblaðinu 14. okt.
1943, er Halldóra varð sjötug seg-
ir:
„Jafnframt barnakennslunni og
til að auka tekjur sínar fór hún í
fríum sínum fyrirlestrarferðir.
Talaði hún þá oftast um Island og
íslensku þjóðina. Á þessum árum
hefir hún eflaust verið önnur
þekktast íslenska konan í Noregi.
— Hin var Ólafía Jóhannsdóttir.
Halldóra þráði að fá að fara
heim til íslands og kenna íslensku
börnunum. 1908 fjekk hún þá ósk
sína uppfyllta. Varð hún þá skóla-
stjóri við barnaskólann á Akur-
eyri.
Hafði hún nú ekki aðeins kenn-
aramenntun, heldur einnig
margra ára kennarareynslu. Enda
hafði hún mikil áhrif á barna-
fræðsluna, kennsluna, umgengni
barnanna í skólanum o.s.frv. Á
öllum umbótum í skólamálum
hafði hún hina mætustu menn
með sér, eins og Guðlaug bæjar-
fógeta Guðmundsson, séra Geir
Sæmundsson og Stefán skóla-
meistara.
En breytingunum og umbótun-
um fylgja oft andstöður og svo var
hér. Það voru margir á Akureyri,
sem ekki þoldu þessa nýbreytni
Halldóru í skólamálum. Hún sagði
því af sér skólastjórastarfinu fyrr
en skyldi. Mun bæjarstjórnin þá
hafa veitt henni styrk til að koma
á hagnýtum saumanámskeiðum
fyrir bæinn og stjórnaði hún þeim
um nokkur ár.“
í skólastjóratíð hennar á Akur-
eyri voru vikulega haldnir 4—5
tíma kvöldfundir kennara. Einnig
voru foreldrafundir og náið sam-
starf við heimilin. Fróðlegt er að
lesa um árvekni hennar og fram-
sýni og alla þá alúð er lögð var í
skólastarfið.
Næstu 4 árin var hún áfram á
Akureyri. Var þá í bæjarstjórn,
skólanefnd o.fl. og sagði sjálf að
notalegt hefði verið að finna vin-
semd bæjarbúa í sinn garð.
Eftir að hún flutti til Reykja-
víkur sagðist hún aðallega hafa
helgað starf sitt heimilisiðnaðin-
um, félagsmálum kvenna, ásamt
Hlín.
I hinni gagnmerku bók, fyrrver-
andi formanns Kvenfélagasam-
bands íslands, Margar hlýjar
hendur, segir frú Sigríður Thor-
lacius í kaflanum Héraðssambönd
og störf þeirra:
„Ekki verður þó þessi kafli bók-
arinnar hafinn án þess, að flytja
einni konu sérstakar þakkir. Það
er Halldóra Bjarnadóttir. Þeir
sem lesa bókina munu brátt sjá,
að hennar nafn er tengt stofnun
svo fjölmargra félaga og sam-
banda, að furðu gegnir. Hefur hún
komið við sögu í öllum landshlut-
um, verið óþreytandi að hvetja
konur til samstarfs, til verndunar
heimilisiðnaði og hverskonar um-
bóta.“
Mér telst til að Halldóra
Bjarnadóttir hafi verið hvatamað-
ur að stofnun 7 héraðssambanda
og stuðlað að stofnun a.m.k. 16
kvenfélaga víðsvegar um landið.
Hvarvetna þar sem leið hennar lá
var hún kærkomin leiðbeinandi og
vakti áhuga á þeim málum er hún
barðist fyrir og voru henni hjart-
fólgin.
Kvenfélagasamband Islands
minnist Halldóru með þakklæti
fyrir öll hennar miklu störf í þágu
sambandsins. Hún blés lífi í
starfsemi þeirra félaga er hún
stofnaði og veitti nýjum straum-
um framfara og umbóta í starf-
andi eldri félög.
Líf hennar og starf sanna
hversu miklu einstakir hæfileikar
og vilji til góðra verka fá áorkað
bæði fyrir samtíð og framtíð.
María Pétursdóttir
form. Kvenf.samb. íslands.
Nokkur orð að lokum
Nú hefur Halldóra loks fengið
langþráða ósk sína uppfyllta — að
deyja. —
Þegar hún varð 100 ára kom
þessi ósk greinilega fram. „Ég hef
lokið lífsverki mínu, gengið frá
öllum mínum málum, skrifað öll-
um, sem ég þekki og kvatt þá. Nú
vil ég fara.“ — Hún var svo viss
um að nú gæti þetta skeð, að
hennar vilja, að hún kvaddi hjúkr-
unarliðið, að kvöldi hvers dags. —
Við vildum auðvitað ekki missa
hana á þessum forsendum, svo
eitthvað varð að gera. Við sögðum
henni frá konunni á Snæfellsnesi,
Maríu Andrésdóttur, sem dáin var
fyrir 8 árum (1965), 106 ára. Ef
Halldóra vildi nú lifa í 7 ár í við-
bót, yrði hún 107 ára og þar með
elsta kerling, sem nokkurn tíma
hefði lifað á Islandi. — „Þú getur
ennþá lesið og skrifað, þó þú hafir
ekki mikla fótaferð, svo þér ætti
ekki að þurfa að leiðast. Þú getur
hinsvegar varla sinnt frekar þín-
um stóru áhugamálum öðruvísi en
gegnum sambönd þau, er þú hefur
skapað við þá, sem tekið hafa við
af þér. — Þú hefur brúað bilið
milli hinnar gömlu bænda-
menningar og hins nýja tíma.
Þetta er mikilsverð „brú“, ómet-
anlegt framlag. — Hin mörgu
kvenfélög og heimilisiðnaðarfélög,
sem voru mörg á landinu, en nú
sameinuð í eitt félag, bera nokkurt
vitni um þetta." — Fleira var tal-
að, en Halldóra sagði á þessa leið:
„Ég veit nú ekki hvort ég get
þetta, Stefán minn, en ég skal
reyna. Ég hef a.m.k. aldrei verið
veik af neinu, sva ekki ætti slíkt
að stytta líf mitt. — En Guð ræð-
ur.“ — Björninn var unninn, áætl-
un gerð til 7 ára. Halldóra upp-
fyllti hana með sóma, varð rúm-
lega 108 ára. Engin veikindi þjáðu
hana, en að lokum eru kraftar
fullnotaðir og lífsljósið slokknar.
Ég ætla mér ekki að rekja ævi-
feril Halldóru og hennar gífurlegu
afreksverk. Sé að ég hef skrifað
töluvert um slíkt á 80, 90 og 100
ára afmælum og annað þess á
milli. Til þess er einnig ævisaga
hennar skrifuð, ef menn vilja rifja
upp. -
En ég byrjaði þessar Iínur mín-
ar til þess að gefa ofurlítið dæmi
um manneskjuna, að enduðu slíku
dagsverki, horfandi til baka yfir
heila öld. — Ekki vil ég halda því
fram, að áðurnefnd áætlun hafi
lengt líf Halldóru um 8 ár. Þar
voru aðeins Halldóra og Almættið
að verki og svo auðvitað hið vin-
samlega og góða lækna- og hjúkr-
unarlið Héraðshælisins á Blöndu-
ósi, sem annaðist hana af slíkri
umhyggju og á miklar þakkir
skildar frá frændum og vinum
Halldóru.
Ég vil fara 30—35 ár aftur í
tímann og sýna aðra hlið á Hall-
dóru, þar sem hún gerði áætlun
fyrir mig, sem orðið hefur talsvert
stór og ánægjulegur þáttur í mínu
lífi, en líka nokkuð erfiður. —
Landsíminn til mín norðan úr
landi, Halldóra:
„Ég er hérna á aðalfundi Heim-
ilisiðnaðarfélags Norðurlands. Við
erum nýbúnar að samþykkja þig
inn í félagið. Þú ert ævifélagi góði
minn.“ „En Halldóra, ég hef ekki
óskað eftir að ganga í neitt slíkt
félag." — „Það er alveg sama, góði
minn, þú ert ágætur í þetta. Við
höfum nefnilega líka kosið þig
fulltrúa okkar í stjórn Sambands
ísl. heimilisiðnaðarfélaga." — (Þá
voru nokkur smærri félög úti á
landi með sameiginlegri stjórn í
Reykjavík, er hét svo.) Ég varð
meira og meira hissa, dálítið reið-
ur, fannst þetta yfirgangur nokk-
ur. Hún gæti ekki meðhöndlað mig
eins og einhverja fasteign, þó
frænka mín væri. Þjark nokkurt.
(Hún fór að heyra illa!!) Að lokum
gafst ég upp. — Þetta gerði e.t.v.
ekki svo mikið til. — Svo komu
afleiðingarnar. — Ég mætti í
stjórn Samb. ísl. heimilisiðnaðar-
félaga. Þar sátu fyrir Matthías
Þórðarson fornminjavörður,
Ragnhildur Pétursdóttir í Háteigi
og Olöf Björnsdóttir, ekkja Péturs
Halldórssonar, borgarstjóra.
Ágætisfólk, sem ég hafði mikla
ánægju af að kynnast svo og því
starfi sem fram fór á þessum
vettvangi. — Þetta var til að sýna
aðra hlið á Halldóru, hlið starfs-
ins, forystunnar, umsvifanna, —
þ.e. sjá aðeins eitt, sína braut að
lausn áhugamála sinna, hvað
sennilega líka var nauðsynlegt, ef
ekki átti að missa kjarkinn. Hún
úthlutaði verkefnum, sbr. áður
nefnt dæmi og etv. dálítið harka-
lega og ákveðið, og vali hennar
urðu menn að hlýða. Ég varð
þannig nokkurs konar „húskarl"
Halldóru í þessum heimilisiðnað-
arbúskap. Var með henni á slíkum
þingum á Norðurlöndum og sá um
sýningar okkar þar. — Var sam-
starfsmaður um bók hennar
„Vefnaður“ (kom út 1966), sem nú
er fyrir nokkrum árum úppseld,
en hvenær sem er tilbúin til
endurprentunar og það væri við
hæfi að gera slíkt nú að lokum
þessa langa og merkilega lífsfer-
ils. —
Svo kom starf mitt í Heimilis-
iðnaðarfélagi Islands eftir arki-
tekt-nám mitt í Khöfn og heim-
komu 1961. — Það hefur verið
ánægjulegt starf með mörgu dug-
legu og áhugasömu fólki, félagið
eflst, verslanir fyrir löngu komn-
ar. Námskeið rekin frá 1967, heita
nú Heimilisiðnaðarskóli íslands,
þannig að unnið hefur verið í anda
Halldóru og góður árangur náðst.
— Þar með er ekki sagt að áður-
nefnt val Halldóru á mér inn í
þessi viðfangsefni hafi verið það
rétta og uppfyllt hennar óskir.
Halldóru fannst kannski aldrei
nóg að gert í málum heimilisiðn-
aðar.
Ég vil Ijúka þessum línum með
nokkrum orðum úr skrifum mín-
um á níræðisafmæli hennar. —
Eflaust má deila um störf Hall-
dóru og starfshætti en ekki um
árangur langrar ævi. Ljóst er, að
hún hefur verið tengiliður milli
tveggja alda. Hún hefur reynt að
brúa bilið milli gamallar bænda-
menningar og nýrra atvinnu- og
lifnaðarhátta í landinu, það er
byltingar þeirrar til vélamennsku
og þéttbýlis sem orðið hefur á
hennar ævi, þannig að ekki rofn-
aði samband okkar við það besta í
fortíðinni, til dæmis hinn stór-
merka, verklega menningararf ís-
lendinga, heimilisiðnaðinn. —
Þetta skildi Ilalldóra öðrum fyrr
og betur og varði til þess langri
ævi, að sem fæst skyldi glatast á
þessu umbrotaskeiði af þjóðlegum
verðmætum. —
Stefán Jónsson,
arkitekt.
Kveðja frá Heimilis-
iðnaðarfélagi íslands
Halldóra Bjarnadóttir var fædd
14. okt. 1873 að Ási í Vatnsdal.
Hún var mikil félagshyggjukona
og starfaði að félagsmálum svo
lengi sem heilsan leyfði. Eitt af
mörgum áhugamálum hennar var
að viðhalda heimilisiðnaði í ísl.
þjóðlífi. í þrjátíu ár starfaði hún
sem heimilisiðnaðarráðunautur,
ferðaðist þá um allt land, stuðlaði
að stofnun kvenfélaga og hafði
mótandi áhrif á starfsvið þeirra.
Hún gaf út ársritið Hlín í meira
en hálfa öld og ritaði þar ótrauð
um öll sín áhugamál, svo sem
heimilisiðnað, hjúkrunarmál,
hreinlætismál, garðrækt, uppeld-
ismál, réttindamál kvenna og
margt fleira.
I ævisögu sinni segir Halldóra:
„Heimilisiðnaðurinn má ekki
kafna í nýjungum og erlendu
hismi. Hann var og er menntandi
og göfgandi, öruggasta tækið til að
vernda þjóðlega erfð og byggja
fyrir framtíðina." Er óhætt að
segja að hún lifði sjálf eftir þess-
ari hugsjón. Engin ein manneskja
hefur gert meira fyrir viðgang og
eflingu heimilisiðnaðar á Islandi.
Auk ráðunautastarfsins vann hún
mikið við kennslu á sviði heimilis-
iðnaðar, stofnaði meðal annars tó-
vinnuskólann að Svalbarði í Eyja-
firði, sem starfaði í 10 ár. Hún
forðaði frá glötun fágætum mun-
um og merkum heimildum, annað-
ist útgáfu bóka um heimilisiðnað,
síðast stóra og fallega bók um
vefnað 1966: Vefnaður á ísl. heim-
ilum á 19. öld og fyrri hluta 20.
aldar.
I sambandi við Alþingishátíðina
1930 var skipuð sérstök nefnd til
að koma upp og stjorna landssýn-
ingu heimilisiðnaðarfélaganna.
Halldóra Bjarnadóttir var kosin
formaður sýningarnefndar. Var
það jafnan svo, að þegar mikið
reyndi á í þessum efnum var hún í
forsvari. Hún átti frumkvæðið að
því að Heimilisiðnaðarfélag ís-
lands gekk í Norræna hemilisiðn-
aðarsambandið og var fulltrúi ís-
lands og fyrirlesari á mörgum
þingum þess, sá þá einnig um sýn-
ingardeild og margháttaða kynn-
ingu á ísl. heimilisiðnaði.
Heimilisiðnaðarfélag íslands
gerði Halldóru að heiðursfélaga í
nóv. 1951. Félagið og öll þjóðin
stendur í mikilli þakkarskuld við
Halldóru fyrir hennar merku
ævistörf. Blessuð sé minning
hennar.
Stjórn Heimilisiðnar
félags íslands.