Morgunblaðið - 04.04.1982, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. APRÍL 1982 3 5
„Það var yfirleitt
mjög lífsglatt fólkið,a
— segir Anna Júlíana Sveinsdóttir söngkona
Anna Júlíana Sveinsdóttir söngkona dvaldi í E1 Salvador 1969 til ’70.
Hún bjó í höfuðborg landsins San Salvador og gekk þar í kaþólskan
háskóla. Hún var spurð að því fyrst hvernig henni þótti að búa í E1
Salvador.
Anna Júlíana
Svcinsdóttir
með
dóttur sína
Svanheiði
Lóu.
„Það var mjög gott að búa í E1
Salvador á þessum tíma. Loftslag-
ið þar er indælt og loftið í höfuð-
borginni San Salvador var hreint
og tært, alveg laust við menjfun. Á
þeim tíma sem vorar á Islandi
hefst regntíminn í E1 Salvador,
sem stendur í þrjá til fjóra mán-
uði. Þegar regntíminn hefst er
jörðin orðin mjög þurr og allur
gróður skrælnaður, og er því
regntímanum fagnað mjög af
íbúunum. Það rigndi reysilega
mikið þessa mánuði. Besti árstím-
inn er nóvember og desember. Þá
er landið í mestum blóma og þá
heldur fólkið Tunglskinshátíð eða
„Lunade", eins og hún er kölluð.
Þá flykkist fólkið niður á strend-
urnar, sem eru mjög fallegar með
hvítum og mjúkum og sléttum
sandi, og borðar og drekkur og
syngur og dansar til dýrðar tungl-
inu.“
Var mikið um ferðamenn
þegar þú varst þarna?
„Það var enn lítið um ferða-
menn þá, en í byggingu voru mörg
hótel og átti að gera gangskör að
því að fá ferðamenn til landsins
og gera það að vinsælum ferða-
mannastað."
Það hefur verið mikil
fátækt í landinu?
„Já, og er enn. Landsins gæðum
er mjög misskipt, þar sem aðeins
nokkrar fjölskyldur eiga mestan
hluta landareigna. Þeirra aðal-
útflutningsvara er kaffi og næst-
um hver skiki landsins var nýttur
undir kaffirækt, og við hana unnu
flestir. Fjölskyldurnar sem land-
inu stjórna hljóta að hafa auðgast
ótæpilega á kaffiræktuninni. í
kringum höfuðborgina San Salv-
ador safnaðist saman fólk, sem
flutt hafði af landsbyggðinni til
borgarinnar í leit að vinnu, því
það var jafnmikil fátækt hjá
verkafólki úti á landi og í borg-
inni, en þar voru kannski aðeins
meiri atvinnumöguleikar. Fólkið
lifði margt í pappahreysum, sem
það hafði hrófa upp í snarheitum
og þar var lítil sem engin hrein-
lætisaðstaða og sjúkdómar voru
tíðir.
Fólkið í E1 Salvador skiptist í
þrjár stéttir. Það var yfirstéttin,
landeigendurnir og fjölskyldurnar
sem öllu réðu, ört stækkandi
miðstétt, en þaðan kom það fólk
sem mest gagnrýndi skipulagið.
Loks komu smábændur og verka-
fólk, sem bjó við mjög kröpp kjör.
Vafalaust hefur verið mikil
óánægja og ólga meðal þeirra, en
hún var þá ekki komin verulega
upp á yfirborðið. Ég kynntist hög-
um þessa fólks aðallega af frá-
sögnum vinnufólksins hjá okkur.
Það var mikið kynjamisrétti.
Konurnar eignuðust oftast fjölda
barna og fólki í neðstu stétt fjölg-
aði mjög ört, en konurnar giftust
sjaldan, því mennirnir hlupu
oftast frá þeim, eftir að hafa
barnað þær. Konurnar komu
börnunum þá oftast í fóstur hjá
mæðrum sínum eða frænkum,
sem oft voru í svipaðri aðstöðu."
Hvernig fólk byggir El Salvador?
„Það er yfirleitt mjög lífsglatt
fólk, sem skiptir sér ekki mikið af
því hvað er að gerast úti í heimi,
nema þeir, sem menntast hafa
erlendis og hafa ferðast. Fólkið er
kaþólskt og mjög trúað og það fer
mikið í kirkju. Ikaþólska háskól-
anum, þar sem ég var við nám,
voru margir kennararnir prestar.
Það voru mjög greindir menn og
voru þá í kringum ’70 að gagnrýna
það þjóðfélagsskipulag, sem var
við líði. Þeir voru sumir hand-
teknir.
Það var mikið um betlara á göt-
um úti, sérstaklega í kringum úti-
markaðina, þar sem voru mikil
læti og mikið prúttað. Þeir voru
harðir sölumenn í E1 Salvador og
það var mjög gaman að koma á
markaðina, þar sem iðaði allt af
lífi. Atvinnuleysi var mjög mikið
og fólk ranglaði um göturnar og
betlaði. Mikið af því fólki sem
hafði einhvern starfa vann á
heimilum þeirra efnaðri. Þeir
höfðu allir húshjálp. Tvær eða
þrjár stúlkur og einhvern til að
sjá um garðinn. Það var borgað
mjög lágt kaup fyrir þessi störf og
ef einhverjum datt í hug að borga
vinnufólki sínu aðeins meira, en
venjulega var borgað, varð megn-
ið af ríka fólkinu alveg vitlaust.
Það mátti ekki borga of mikið.
Ég varð ekki mikið vör við að
ungir krakkar ynnu erfiðisvinnu.
Ég held að það hafi ekki verið um
neitt slíkt að ræða. Börnin seldu
blöð eða blóm og burstuðu skó.
Einn af þjóðarréttum E1 Salv-
adorbúa heitir Pupuchas, sem er
hnoðaðar maískökur með kjöti og
osti inní. Það hnoðaði fólkið úti á
götu, þar sem það hafði eldstæði
sín. Það var gert við mjög frum-
stæðar aðstæður, en mér þótti það
betra en allur annar matur þarna
og það er eiginlega þessi Pupuch-
as, sem ég sakna einna mest.
Fólkið borðaði líka mikið af
hrísgrjónum og dökkbrúnum
baunum, sem það stappar saman.
Húsagerðarlist þeirra efnaðri í
E1 Salvador er afskaplega falleg.
Þar er að finna fjölbreytilegan
arkítektúr, hús byggð með miklu
hugmyndaflugi og var gróður
mikið notaður til skreytingar. Þar
sem við bjuggum í nýjum hluta
borgarinnar innan um fólk af
millistétt, voru sérstakir verðir
við húsin. Þeir blístruðu alltaf á
nóttunni til að láta vita að þeir
væru á verði. Það var um að gera
að hafa þessa verði góða, því ann-
ars áttu þeir það til að segja þjóf-
um frá því ef fjölskylda í ein-
hverju húsinu fór í sumarfrí og þá
var hreinsað út úr því. Það kom
einu sinni fyrir nágranna okkar
meðan ég var þarna. Okkur var
líka ráðlagt að hreyfa okkur ekki
ef þjófar kæmust inn í húsið."
En var þeim vel vid útlendinga?
„Þeir voru ekkert of hrifnir af
Ameríkönum. Þeir kölluðu þá
„gringós". íbúar E1 Salvador vilja
ekki, held ég, mikið erlend af-
skipti í landinu, þó þeir sem ráða
núna vilji það kannski."
Voru bókmenntir og listir
í hávegum hafðar?
„Þeir eiga ágæta málara og rit-
höfunda en þeim var lítið haldið á
lofti á þessum tíma. Mér fannst
yfirleitt lítil gróska í menningar-
lífinu. Þaö fólk sem hafði peninga
sótti allt slíkt til útlanda. Indíán-
arnir eiga sér langa hefð í út-
skurði og vefnaði og það sem ég sá
af þeirri list þótti mér mjög fal-
legt.“
Hvenær varstu svo í Nicaragua?
„Það var 1977, sem ég kom
þangað, en var þar ekki nema í
einn mánuð. Þetta var í stjórnar-
tíð Sómósa og mikil ólga í land-
inu. í höfuðborginni Managua og
öllum helstu borgum landsins óku
hermenn um í herbílum með fing-
ur á gikknum og beindu hlaupinu
að vegfarendum. Þá var ástandið
orðið mjög slæmt og það var mik-
ill ótti í fólki. Höfuðborgin var að
mestu í rúst eftir jarðskjálftana
þar 1972 og ég man að einu sinni
þegar ég var að aka um borgina sá
ég jólaskraut hanga utan á vegg í
rústunum. Jarðskjálftinn stóri
var á Þorláksmessu. Fólkið
geymdi klukkur, sem stoppað
höfðu í jarðskjálftanum. Þær
stóðu á hálf eitt.
í Nicaragua heyrði ég að her-
menn ruddust inn í hús og drógu
synina á heimilinu út á götu og
skutu þá fyrir framan foreldrana.
Það var eins og ætti að útrýma
vissu aldurskeiði. Það var eins og
þeir menn sem stjórnuðu þessu
héldu að allt unga fólkið tilheyrði
einhverri skæruliðahreyfing-
unni,“ sagði Anna Julíana
Sveinsdóttir í lokin.
Jón Jónason jarðfræðingur hefúr dvalið í nokkurn tíma í Nicaragua og El
Salvador sérstaklega.
„Stjórnarfarið var þannig, að það hlaut að leiða til sprengingar fyrr eða síðar".
beiningar varðandi hitt og þetta, og
leystu oftast úr erfiðleikum okkar.
Ég man það sérstaklega eitt sinn
þegar við vorum lokaðir inni á einni
kaffiekrunni þar sem við vorum við
jarðfræðikortalagningu. Við töfð-
umst eitthvað við starfann þannig
að þegar við komum að hliðinu sem
lokaði kaffiekrunni, átti ekki að
hleypa okkur út. Við sýndum mönn-
unum við hliðið okkar pappíra, en
þeir gátu ekki lesið þá og náðu því í
konurnar, sem gátu aftur lesið
pappírana og okkur var hleypt út.
Mér fannst líka eins og kvenfólkið í
þessum löndum væri meira vak-
andi. Ég varð sérstaklega var við
þetta í E1 Salvador."
Er þetta fólk hjátrúarfullt, heldur
þú?
„Já, það held ég, svona ámóta og
við. Einu sinni kom til dæmis sól-
myrkvi yfir E1 Salvador og konurn-
ar héldu sig innan húss á meðan og
vildu ekki stíga fæti út fyrir. Skýr-
ingin var sú að þær héldu að sól-
myrkvinn hefði einhver áhrif á
frjósemi þeirra. Og konan, sem
sagði mér þetta, vel grein og
menntuð, jafvel hún var ekki viss á
þessu og spurði mig hvort þetta
væri nú ekki bara hjátrú.
Það var mikið um barnsfæðingar
í E1 Salvador og einnig barnadauða.
Nokkuð var um að nýfædd börn
væru skilin eftir við einhverjar
húsdyrnar. Ég man eftir einum
dreng, sem vann á hótelinu sem ég
gist á um tíma. Hann var illa til
fara greyið, í sundurrifinni skyrtu
og ónýtum skóm. Ég gaf honum
skyrtu og seinna skó og hlúði svolít-
ið að honum og kynntist honum því
dálítið. Hann sagði mér að hann
ætti enga mömmu og engan pabba.
Hann bjó hjá konu sem hafði fund-
ið hann á tröppunum hjá sér einn
morguninn."
Talið barst að öllum þeim ofbeld-
isverkum sem framin hafa verið í
E1 Salvador og Nicaragua.
„Okkur var sagt þegar við kom-
um fyrst til E1 Salvador, að ef þjóf-
ar brytust inn í hús okkar, en það
var nokkuð um innbrot í borginni
þegar ég var þar, þá mættum við
ekki reyna að hindra þá í að stela
frá okkur. Við yrðum bara drepin á
stundinni. Þeir víla ekki fyrir sér
að drepa, var okkur sagt. Eitt sinn
þegar ég var í höfuðborginni San
Salvador, heyrði ég sagt af þjófi
einum, sem reyndi að ræna konu
gullarmbandi þar sem hún var á
göngu í miðbænum. Konan streitt-
ist eitthvað á móti, en þá dró þjóf-
urinn upp sveðju, sem mikið er not-
uð af bændum við að höggva tré eða
gras, og hjó af konunni hendina og
náði svo armbandinu. Eins fann
maður fyrir algeru tilfinningaleysi
gagnvart dýrum hjá mörgu af
þessu fólki og það skildi það alls
ekki ef maður vildi hlúa að dýrum."
En þú varst í Nicaragua líka.
„Þar var ég um áramótin 1972 og
’73 og lenti í Managua-jarðskjálft-
anum, þegar á aðeins sjö og hálfri
sekúndu hrundu 86% af öllum hús-
um í höfuðborginni, 20.000 manns
fórust, og þrisvar sinnum fleiri
limlestust og 300.000 manns misstu
heimili sín. Það var ofsalegt áfall
fyrir landsmenn, en þeir voru furðu
mikið komnir í gang aftur í höfuð-
borginni ári eftir jarðskjálftann.
Nicaragua er miklu stærra land
en E1 Salvador. Það er 130.000 fer-
kílómetrar og þar rækta þeir tals-
vert hrísgrjón og bómull. Þar eru
stór stöðuvötn eins og Nicar-
aguavatnið sem ég held að sé
sjöunda stærsta stöðuvatn í heimi.
í því lifa hákarlar og sverðfiskar,
nokkuð sem annars lifir aðeins í
söltum sjó. Þar var ástandið svipað
og í E1 Salvador. Auðurinn safnað-
ist á fárra hendur og umfram allt
hafði einræðisherrann Sómósa gott
upp úr sér og varð einn auðugasti
maður heims fyrir bragðið. Fólkið í
þessum tveimur löndum er svipað,
nema hvað það er talsvert blandað
negrum í þeim hluta Nicaragua
sem liggur að Karabíska hafinu. í
Nicaragua er meira landrými en í
E1 Salvador og fleiri atvinnutæki-
færi.
Nafn sitt dregur landið, að því að
talið er, af indíánahöfðingja nokkr-
um sem Nicara hét og bjó við
„agua“ en það þýðir vatn og er átt
við Nicaraguavatn og er þar nafnið
á landinu komið. Nicaragua. E1
Salvador aftur þýðir frelsarinn og
San Salvador heilagi frelsarinn.
Ég kom oft til E1 Salvador eftir
1970 og var þar síðast 1978 á vegum
Sameinuðu þjóðanna ásamt Sveini
Einarssyni og Guðmundi Sigvalda-
syni til að fara yfir þær rannsóknir
sem gerðar höfðu verið í landinu í
sambandi við jarðhita og jarðhita-
nýtingu. Þegar ég kom þá til E1
Salvador virtist mér ástandið að-
eins hafa breyst til hins betra. Mér
þótti ég verða var við talsverðar
breytingar á ástandinu, í höfuð-
borginni sérstaklega. Sýndist það
mun skárra en þegar ég var þar
áður. Það var ekki eins mikið af
betlurum á götunum og illa klæddu
fólki og ég hafði almennt á tilfinn-
ingunni að ástandið hefði batnað.
Síðar voru gerðar tilraunir með
að skipta þessum stóru landareign-
um á milli bændafólksins, en það
virtist hafa runnið út í sandinn.
Svona skipulag, sem ríkt hefur í
aldir, er ekki hægt að breyta með
einu pennastriki í einum hvelli. Það
er ekki möguleiki. Og það er
kannski mesta meinið. Það tekur
tíma að breyta stórum hóp frá því
að vera naumlega læs og skrifandi í
þá aðstöðu að geta myndað sér
sjálfstæða skoðun á mönnum og
málefnum."
Ert þú hissa á hvernig ástandið er
orðið í þessum löndum?
„Nei, ég er ekkert hissa á ástand-
inu eins og það er í dag. Stjórnar-
farið var þannig að það hlaut að
leiða til sprengingar fyrr eða síðar.
Það var svo mikið djúp staðfest á
milli ríkra og fátækra. Það hlaut að
koma til byltingar eins og gerst
hefur í Nicaragua og nú síðast í
Guatemala og aftur skæruleiða-
hernaðar í E1 Salvador. Það sorg-
lega er hvernig andstæðar fylk-
ingar virðast hafa algerlega misst
stjórn á fólki sínu. Fólk er myrt á
báða bóga í algeru meiningarleysi.
En það var gaman að kynnast
þessu fólki, og ég á margar góðar
minningar þaðan. Ef ástandið væri
gott, hefði ég ekkert á móti því að
líta þarna við einhverntíma aftur.
Costa Rica er það land sem best
er stjórnað í Mið-Ameríku. Þar eru
þeir á margan hátt á undan, eins og
til dæmis í því að þar eru ekki nema
10% íbúanna ólæs og óskrifandi.
Þar hafa þeir engan her, bara lög-
reglu, og þar er að finna sterk evr-
ópsk áhrif. Þar hefur líka verið næg
atvinna, enda landið ekki eins fjöl-
býlt og í E1 Salvador, sem í búa um
þrjár milljónir manna, og þar sem
atvinnuleysi er gífurlegt,“ sagði Jón
Jónsson jarðfræðingur að lokum.