Morgunblaðið - 07.10.1986, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. OKTÓBER 1986
Marniréttíndi og
eftírlaimaaldur
Karlar Konur
65—74 ára aldur
.. 69% >40%
.. 25% 8%
.. 35% 16%
14% 4%
5% 3%
eftir Ólaf Ólafsson
og Þór Halldórsson
Eftirlaunaaldur
Missir fastráðningar þýðir lakari
kjör m.a. hvað varðar veikindarétt-
indi og önnur réttindi fyrir einstakl-
inginn. Á Norðurlöndum er eftir-
launaaldur yfírleitt við 67_ ára aldur,
í Sviþjóð 65 ára en á íslandi eru
mörkin nokkuð sveigjanlegri. Opin-
berir starfsmenn ráða hvort þeir ljúka
störfum við 67 eða 70 ára aldur.
Einnig gildir þar „95 ára reglan".
Ýmsir lífeyrissjóðir á Islandi leyfa
framlengingu á starfí til allt að 70
ára aldurs. Á samningasvæði Al-
þýðusambandsins eru starfslok
komin undir samkomulagi launþega
við vinnuveitanda. Launþegi verður
þar að sækja rétt sinn til vinnu til
annarra. Mörg fyrirtæki hafa
ákveðnar regiur um að segja starfs-
fólki upp við 70 ára aldur. Athygiis-
vert er að í einkageiranum halda
menn mun lengur starfí sínu eftir
að eftirlaunaaldri er náð en hjá ríki
og bæ.
Atgervi eftirlaunafólks
Niðurstöður margra rannsókna
sýna að flestir eftirlaunamenn eru
við góða heilsu og jafnframt vel
vinnufærir.
Vinnandi fólk á eftirlaunaaldri á
Norðurlöndum: (1,2,3)
ísland ....
Danmörk
Noregur .
Svífejóð ...
Finnland .
FJöldi þeirra er hættu
vinnu fyrir eftirlauna-
aldur
Á Norðurlöndum fer þeim flölg-
andi sem hætta störfum áður en
eftirlaunaaldri er náð, þrátt fyrir
óbreytta eða jafnvel betri heilsu nú
en fyrr.
Á tímabilinu 1970—1980 breyttist
fjöldi þeirra vinnufærra manna sem
hættu störfum á aldrinum 16—64
ára sbr. töflu II* 1.
í Danmörku og Finnlandi hætta
fleiri störfum undir eftirlaunaaldri en
á öðrum Norðurlöndum,_ líklega
vegna meira atvinnuleysis. Árið 1981
voru í Danmörku aðeins 56% karla
og 27% kvenna á aldrinum 60—64
ára við vinnu.6.
Iikleg-ar orsakir starfs-
loka áður en eftirlauna-
aldriernáð
1) Atvinnuleysi.
2) Menntunarkröfur atvinnuveg-
anna hafa aukist
3) Hagræðing er orðin meiri.
4) Félagslegur þrýstingur „maður á
að hætta þegar ellin færist yfír
og hleypa þeim ungu að“ vegna
atvinnuleysis.
5) Verkalýðspólitík fagfélaganna er
oft neikvæð í garð „þeirra
görnlu"8 9.
6) I einstökum tilfellum er flárhags-
lega hagkvæmt að hætta vinnu.
Heilsufar og aðstæður
eftirlaunafólks
Aðeins örfáar rannsóknir hafa far-
ið fram sem lýsa aðstæðum og
heilsufari eftirlaunafólks m.t.t. sam-
anburðarhóps.
Samkvæmt rannsóknum Félags-
málarannsóknastofu Danmerkur
reyndist heilsufar „aldraðra" frekar
batna á árunum 1962—19794 *. í sam-
ræmi við þessar niðurstöður hefur
Tafla II. 1970 Fjöldi á 10* 1980 Fjöldi á 10*
ísland (16—64) 5.212 62,0 5.727 54,0 -13%
Danmörk1 (15—662) . 127.465 55,2 141.216 53,6 +1,6
Finnland (16—64) .... 172.405 81,4 243.300 109,5 +34,5
Noregur (15—64) 91.536 62,6 159.726 115,8 +8,5
Svíþjóð (16-64) 163.072 47,8 293.334 78,2 +63,6
1 1981.
2 Að frá töldum 60- -64 ára.
Tafla HI. Á 10* íbúa 65-74 ára 1971/75 1976/80
ísland 3.386,4 3.022,0
Danmörk 4.247,5 4.174,2
Finnland 5.498,0 5.498,8
Noregur 3.961,8 3.801,8
Svíþjóð 3.789,6 3.735,7
er örvun huga og líkama nauðsynleg,
s.s.:
1) Skyn- og hreyfigetu (sjónar og
heymar) (sensomotoric function).
2) Andlegrar (kognitiv) hæfni
(minni, hæfni til lausar vanda-
mála).
3) Félagslegrar og sálrænnar aðlög-
unarhæfíii.
Tamt er að líta á mannsævina sem
göngu á fótinn framan af, með sífellt
aukinni getu, en síðan halli undan
fæti þegar lengra líður. Mynd I tákn-
gerir slíkt viðhorf.
Þekkt er að frumum líkamans
flölgar og þær stækka fram að kyn-
þroska og e.t.v. að 20—25 ára aldri,
en í sumum tilvikum fer þá þegar
að draga úr stærð þeirra og §ölda.
Niðurstöður ítarlegra (longitudin-
el) rannsókna sem gerðar eru á
mannslíkamanum með nútíma tækni
sýna að þrátt fyrir að viss rýmun
fruma líkamans byiji um 25 ára ald-
ur eru breytingamar litlar næstu 20
ár. Almennt benda rannsóknir til
þess að breytingar á frumum líkam-
ans með hækkandi aldri verði ekki
verulegar fyrr en komið er yfír
65—75 ára aldur. Meira ætti að
hugsa um minnkun starfsgetu en
myndrænar (morpologiskar) breyt-
ingar. Mörg líffæri búa yfír mikilli
aukagetu (reserve capacity). Sum líf-
færi má skerða um 8A hluta án þess
að nokkur greinileg starfsskerðing
komi i ljós. Margs konar geta sem
skiptir okkur máli nær hámarki um
kynþroskaaldur en stendur síðan
að mestu leyti óbreytt í langan tíma
Flestir halda að starfshæfni (S)
minnki nokkuð hratt með aldrin-
um (A) eins og myndin sýnir.
Líkamleg hæfni (S) t.d. vöðva-
styrkleiki nær að vísu hámarki
snemma á æviskeiðinu (A) en
margs konar önnur hæfni er
óbreytt lengi uns hægfara hrörn-
un gerir vart við sig.
s
A
í reynd eykst viss starfshæfni (S)
með aldrinum (A) t.d. sú er bygg-
ir á reynslu.
-----------------------> A
Það vill gleymast að starfshæfni
(S) er hægt að bæta verulega
með þjálfun séjþess gætt f tfma
(A).
komið í ljós að dánartíðni fólks á
aldrinum 65—74 ára á Norðurlöndum
minnkaði á árunum 1970—1980,
Tafla III6.
Niðurstöður flestra rannsókna sem
gerðar hafa verið beinast að ástand-
inu hjá ófaglærðum og starfsmönn-
um í lægri launaflokkum en fáar að
menntamönnum og sjálfstæðum at-
vinnurekendum. Launþegar hætta
störfum mun fyrr en þeir er starfa
sjálfstætt6.
Algengast er að menntamenn og
atvinnurekendur eigi sér frekar
áhugamál (hobbies), er koma í stað
starfsins, en verkamenn.
Sá hópur sem er mótfallinn því
að hætta störfum er á bilinu 15—30%
og allt að þriðjungur ellilífeyrisþega
á Norðurlöndum kemst illa af fjár-
hagslega. í lqölfar þessa hrakar oft
næringarástandi fólks. Einmanaleiki,
deyfð og dapurð eru oft algeng.
Lyflanotkun, sérstaklega hjá konum,
eykst.7
Námskeið til undirbúnings starfs-
loka hafa verið haldin „en margir eru
tortryggnir gagnvart þeim og halda
að ýta eigi þeim út af vinnumarkaðin-
um“<8.
Hvort heidur vinnulok verða við
tilskilinn aldur eða fyrr, leiða þau
yfirleitt til verkefnaleysis (inactiver-
ing) og óvirkni.
Áður fyrr var rosknu fólki talið
hollast að setjast í helgan stein og
hvflast, en það kemur ekki heim við
nútíma læknisfræðiþekkingu.
Örvun til aukinnar
starfsemi
Til að fólk haldi starfsgetu sinni
þar til hægfara skerðing verður
með háum aldri. Mynd II.
Það er mikilvægt að benda á að
á sumum sviðum geta menn aukið
hæfni sína á miðjum aldri og býsna
lengi fram eftir ævinni. Sjá mynd
III. Þess háttar getuaukning á t.d.
við um störf hugans — störf sem
reyna á greind og sérstaklega ef
reynsla skiptir þar máli.
Háskólaerindi
Fyrirlestur um
Biblíuþýðingar
HEIÐURSDOKTOR guðfræði-
deildar, dr. Eugene A. Nida,
heldur fyrirlestur í dag klukkan
17.00 í Odda um Biblíuþýðingar.
Er þetta fjórða háskólaerindið
sem flutt verður í tilefni afmælis
Háskólans, en alls verða erindin
sjö talsins
Nida er framkvæmdastjóri þýð-
ingarmála hjá Ameríska Biblíufé-
laginu og hefur starfað mikið að
ráðgjöf og kennslu biblíuþýðenda.
Hann fæddist í Oklahoma árið 1914
og stundaði fyrst nám í klassískum
fræðum við Kalifomíuháskóla og
árið 1936 lauk hann þaðan prófi.
Það hefur oft komið í ljós að fram
að 70 ára aldri er andleg hæfni
næsta óskert og má jafna við getu
þrítugra. Þó verður að taka fram
að snerpunni hrakar heldur.
Rannsóknir á sjötugu fólki fyrir
og eftir þjálfun sýna að þjálfun
eykur ekki aðeins vöðvastyrk heldur
aukast einnig frekar viðbrögð skjót-
virkra vöðvaþráða en hægvirkra.
Fleiri rannsóknir hafa verið gerð-
ar sem sýna að með þjálfun hugans
er hægt að hafa mælanleg áhrif á
andlega getu., Hægt er að hafa
áhrif á þá getu sem búið er yfír.
Mynd IV >2 3.
Annars konar geta
Líkamsþjálfun vinnur gegn ald-
ursbreytingum í vöðvum og stoð-
kerfí. Hæfileg þjálfun getur hamlað
beineyðingu og efnaskiptabreyting-
um <10 11 12.
Þjálfun styrkir hjartavöðvann,
þ.e. eykur slagrúmmál hjartans og
þol.
Niðurstöður
Þrátt fyrir að heilsufar fólks
65—74 ára á Norðurlöndum hafí
ekki versnað heldur mun frekar
batnað hin síðari ár, fer í vöxt að
fólk láti af störfum jafnvel áður en
eftirlaunaaldri er náð.
Vinnulok við 65—70 ára aldur
leiðir oft til (stöðnunar) óvirkni.
Slfld er ekki læknisfræðilega
réttlætanlegt eins og nú horfir
við og leiðir oft til ótimabærrar
hrömunar og innlagna á stofnan-
ir eins og mörg dæmi em til um.
Meðferð öldrunar er ekki algjör
hvfld heldur örvun huga og líkama.
Tillaga
Eftirlaunaaldur á að vera sveigj-
anlegur og byggjast á læknisfræði-
legu og félagsfræðilegu mati á
starfsgetu og hæfni hvers og eins.
Vitaskuld á ekki að skerða rétt
manna til eftirlauna er þeir hafa
áunnið sér. En það eru mannrétt-
indi að halda óskertum starfs-
réttindum svo lengi sem hæfni
og starfsorka bjóða.
Lagt er til að eftirlaunaaldur
verði mun sveigjanlegri en nú er,
þ.e. fólk geti valið um hvenær það
hættir störfum, t.d. á aldursbilinu
60—75 ára.
Ólafur Ólafsson er landlæknir og
Þór Halldórsson eryfirlæknir
öldrunardeildar Landspítalans.
1) Arbetsmarknaden öppen eller stangd — NAUT
project. Rapport till Nordiska R&det. 1980.
2) Jón Bjöm8Son: Atvinnumál aldraðra. Skýrsla
1983.
3) ó. ólafsson: Annus Medicus, Dr. Gen. Public
Health, Reykjavík 1986.
4) Platz M.: De œldres leveilk&r 1977 Social
forskningsinsinsituttets meddelelse 32 K-havn
1981.
6) Yearbook af Statistics. Nord. stat. secretariat
S-holm 1986.
6) Friis H.: Pensioner och tilbagetrækning i de
Nordiske lande. 6. Nordiske kongressen i Ger-
ontology, K-havn april 1983.
7) S. Fore.: Retirement and preperation for retire-
ment 6. Nordiska kongressen i Gerontology
1983.
8) Engelstad H.: Förberedelser till pensions&ld-
em. 6. Nordisk Gerontology, Kongress
Reykjavík 1981.
9) Olæn H.: De ældre og arbejdsmarkedet i
Danmark. 5. Nordisk Gerontology, Kongress
Reykjavík 1981.
10) G. Grimsby.: Alderens inflytande p& muskel-
morfologien. 5. Nordiske Kongressen i
Gerontology, Reykjavík 1981.
11) Viidik A.: Stödvavnaden &ldras. 6. Nordiska
Kongressen i Gerontology, Reykjavfk 1981.
12) Svanborg A., Djurfeldt H., Steen B.: Frisk
eller sjuk p& áldre dagar. D.SF. Rapport
1980:4.
Þremur árum seinna lauk hann
M.A. prófí í Nýja testamentis grfsku
og 1943 lauk hann doktorsprófi í
málvísindum. Það sama ár réðst
hann til Ameríska Biblíufélagsins
sem aðstoðarframkvæmdastjóri
þýðingarmála.
Með því að koma á auknum
tengslum milli fræðigreina, svo sem
málvísinda, félagsmannfræði og
guðfræði hefur hann átt hvað mest-
an þatt í þeirri grósku í biblíuþýð-
ingarmálum sem einkennt hefur
síðustu áratugi. Þannir hefur hann
jafnframt átt mestan þátt í að móta
nútíma ritskýringu.
Á bls. 48 er að fínna viðtal sem
tekið var við Eugene A. Nida.