Morgunblaðið - 07.06.1987, Blaðsíða 32

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. JÚNÍ 1987
DALEIÐSLA
Arangursríkt
meðferðarform
-segir Víðir Hafberg, sálfræðingur
ÞEGAR minnst er á
dáleiðslu dettur
mörgnm í hug
skemmtiatriði sem
byggjast á því að hafa
fólk að fíflum, láta það
leika allas konar
hundakúnstir á sviði,
eftir að dávaldur hefur
búið til það ástand hjá
viðkomandi að hann
hefur sjálfur enga stjórn
á því sem hann segir eða
gerir. Öðrum verður
hugsað til glæpamynda,
þar sem dáleiðslu er
beitt á glæpamenn, eða
vitni, eða á einhvern sem
hugsanlega getur orðið
að fórnarlambi vegna
þess að hann veit of
mikið um glæponinn og
glæponinn veit að hann
veit það. í flestum
tilfellum þekkjum við
dáleiðslu svo til aðeins
frá hvíta tjaldinu, allt í
plati, eða frá einhverju
sem ekki felur í sér
neina alvöru. Mörgum
finnst því dáleiðsla bara
vera eitthvert plat, í
besta falli eitthvað
hlægilegt.
/
ó er vitað að bæði
læknar og sálfræð-
ingar hafa beitt
dáleiðslu við meðferð
allskyns sjúkdóma
um langan aldur. Víðir Hafberg
Kristinsson er sálfræðingur hér
sem hefur nýverið opnað stofu í
Austurstræti 10. Hann notar
meðal annars dáleiðsluaðferðina
til að uppræta kvilla þá sem skjól-
stæðingar hans kvarta yfir. En
hvað er dáleiðsla og hvemig get-
ur hún komið að gagni?
„Dáleiðsla er orðið gamalt fyr-
irbrigði," segir Víðir, „í rauninni
nokkurra alda gamalt, en hefur
haft mismikið vægi, sem með-
ferðartæki á liðnum tíma. Það
má segja að undanfama áratugi
hafí verið mikil lægð í dáleiðslu.
Hún hefur ekki verið eins mikið
notuð og áður en er nú aftur að
vinna á. Til að mynda notaði
Freud dáleiðslu á fyrra hluta
starfsferils síns en hætti því svo
og fór að beita annarri tækni. Á
tímabili var viss andstaða gegn
þessari aðferð og sagt að þetta
væri alveg tilgangslaust. Lækna-
samtök voru, á vissu tímabili, á
móti þessu. Nú hafa enn orðið
umskipti og töluvert er um að
menn noti dáleiðslu við meðferð
sjúklinga, bæði læknar, tann-
læknar og sálfræðingar."
En til hvers er dáleiðsluað-
ferðinni beitt?
„Hún hefur gefist mjög vel í
mörgum tilfellum. Notkunarsvið-
ið er talsvert vítt. Ef ég byija nú
á að nefna til hvers tannlæknar
nota dáleiðslu, en sænskir tann-
læknar nota hana mikið, þá er
það oft svo að fólk er hrætt við
að fara til þeirra. Það er mjög
misjafnt hvemig fólk fínnur sárs-
auka. Tannlæknar nota dáleiðslu
til að minnka ótta og sársauka.
Oft nota þeir þetta í staðinn fyr-
ir deyfingu, stundum til að geta
komið deyfíngu við, til dæmis í
þeim tilfellum sem fólk þorir ekki
að fá sprautu.
Sem dæmi um á hve mikilli
uppleið þessi aðferð er eftir nokk-
urt hlé, get ég nefnt að í Svíþjóð
greiðir tryggingakerfíð allt að
þijá tíma hjá tannlækni, án þess
að komið sé nálægt tönnunum.
Sænskir tannlæknar mega nota
allt að þijá tíma til að „motivera"
fólk, til dæmæis fólk sem hefur
mjög skemmdar tennur en hefur
ekki þorað að láta gera við þær.
Það sama er hægt að gera í
meðferð hjá sálfræðingi eða geð-
lækni. Dáleiðslan getur staðið í
sambandi við annað meðferðar-
form. Hún getur líka staðið ein.
Aðalatriðið er að fólk þarf að
vera ákveðið í að vinna með
vandamál sín.
í læknisfræðinni hafa ýmsir
læknar notað dáleiðslu. Til dæm-
is heimilislæknar, nú og skurð-
læknar. Fólk hefiir verið skorið
upp í dáleiðsluástandi og án ann-
arra deyfíga. í dag er það frekar
sjaldgæft, því tæknin á sviði
deyfinga er orðin svo mikil. En
í sumum tilvikum þolir fólk illa
deyfíngar eða svæfingar og þá
er dáleiðslu beitt.
Þá erum við komin að starfs-
vettvangi sálfræðinga og geð-
lækna. Þeirra svið spanna oft
yfír hvort annað. Þar er dáleiðslu
oft beitt einni sér eða með öðrum
meðferðarformum og hefur
reynst gagnleg í mörgum tilfell-
um, eins og til að fjarlægja ótta
og kvíða og auka einbeitni. Nú
svo eru ýmis háttemismynstur
sem fólki fínnst vera óheppileg,
eins og reykingar og áfengis-
drykkja. Þar er í sumum tilfellum
hægt að beita dáleiðsluaðferð til
að hjálpa fólki að venja sig af
óvananum. Svo getur þessi að-
ferð komið sér vel við lækningu
á alls kyns fælni (fobium), til
dæmis hræðslu við að fara í lyftu,
eða í flugvél, hræðslu við að vera
úti á víðavangi eða hræðslu við
að vera innan um fólk, svo eitt-
hvað sé nefíit.
Rannsóknalögreglur erlendis
nota dáleiðslu við yfírheyrslur
vitna. En það getur verið mjög
erfitt, því í flestum tilfellum vill
viðkomandi ekki segja frá því
sem hann veit. Meginreglan um
það hvemig gengur að dáleiða,
er að viðkomandi vilji sjálfur láta
dáleiða sig. Ef aðrir eru að reyna
að koma manni í þessa meðferð,
en hann er andsnúinn, gengur
þetta yfírleitt verr. Það er þó
ekki algilt.
í læknisfræðinni eru sjúk-
dómaflokkar sem eru kallaðir
„sálvefrænir," svo sem höfuð-
verkur og alls konar exem.
Dáleiðsluaðferðinni hefur verið
beitt í sambandi við þessa sjúk-
dóma. Einnig til að minnka
þjáningar. Henni er beitt á
krabbameinssjúklinga til að
minnka hjá þeim þrautir eða jafn-
vel til að fjarlægja þær alveg.
Dáleiðslu er hægt að nota með
góðum árangri í sjúkdómum sem
eru samspil hugarástands og
líkamlegra kvilla. Sumum fínnst
til dæmis mjög fyndið að það er
hægt að láta vörtur detta af við
dáleiðslu.
En eins og ég nefndi áðan er
árangur háður vilja og einbeit-
ingarhæfni skjólstæðingsins.
Viljinn er ákaflega þýðingarmik-
ill og ef hann er ekki fyrir hendi,
er erfítt að dáleiða fólk. Sumir
halda að ekki sé hægt að dáleiða
þá sem eru mjög greindir. En í
rauninni er þetta öfugt. Það er
auðveldara að dáleiða vel greint
fólk sem hefur sterka einbeiting-
arhæfni en þá sem eiga erfítt
Morgunblaðið/Þorkell
Víðir Hafberg Kristinsson, sál-
fræðingur.
með einbeitingu. Því verr gefíð
sem fólk er, því erfiðara er að
dáleiða það og erfíðast er að
dáleiða þá sem eru vangefnir.
í dáleiðsluaðferð á sálrænum
sjúkdómum er stundum reynt að
láta skjólstæðinginn hverfa aftur
í tímann, til dæmis til unglings—
eða bemskuáranna. Þá er
kannski verið að leita að ein-
hveiju atviki sem sjúklingurinn
hefur kosið að gleyma. Undir
dáleiðslunni getur dávaldurinn
annaðhvort ákveðið að hann
muni atvikið þegar hann vaknar
eða gleymi því aftur . Það fer
eftir því hvað er talið heppilegast.
Ykkur er gefið mikið vald
yfir þeim einstaklingum sem
þið hafið til meðferðar.
„Nei, það er ekki rétt. yið lút-
um okkar siðareglum. Eg hef
gerst meðlimur í sænska dáleið-
arafélaginu. í því félagi eru
læknar, tannlæknar og sálfræð-
ingar og þeir setja sér þær
siðareglur að nota ekki dáleiðslu
nema í sambandi við sitt fag.
Hver faghópur vinnur innan
sinna verksviðsmarka. En í sum-
um tilfellum, þar sem menn
kunna ekki til verka, fá þeir aðra
sér til aðstoðar."
Þú talar um að fjarlægja
sársauka og þrautir. Nú skilst
manni samkvæmt almennri
liffræði að skynjun sársauka
eigi sér stað með taugaboðum
ósjálfráða taugakerfisins til
heilans. Hvernig er hægt að
segja fólki að hætta að finna
til?
„Það er hægt að loka fyrir þau
skilaboð eða færa þau til, yfír á
aðra staði. Þegar fólk er hrætt
við læknisfræðilega aðgerð er
það ekki bara kveifarskapur,
heldur spuming um mismunandi
sársaukaskynjun. Einum getur
fundist vont það sem öðram
fínnst ekkert sérstaklega vont.
Ef við tökum migrenesjúkling
sem dæmi, þá er hægt að flytja
höfuðverk í fíngur eða niður í
fót. En verkurinn verður ekki
eftir þar, því undir dáleiðslunni
verður að segja viðkomandi að
þegar hann vakni upp, verði hann
mjög hress og allar aukaverkanir
verði famar.
En það er með dáleiðslu eins
og aðra meðferð, að það má aldr-
ei lofa skjólstæðingi endanlegri
úrlausn. Þetta er aðeins ein leið
til að leysa vandamál. í mörgum
tilvikum gefst þetta, en í öðram
ekki.“
Nú ert þú starfandi hjá Sál-
fræðideild skóla. Beitið þið
dáleiðsluaðferð á unglinga og
börn sem eru send til ykkar?
„Nei, dáleiðslu hefur ekki verið
beitt hér. Það kemur meðal ann-
ars til af því að við eram svo fá
héma að við komumst varla yfír
það sem við þurfum að gera á
venjulegum vinnudegi. En ég hef
mikinn áhuga á að reyna þess
aðferð og athuga hvemig mér
gengur. Eg vil samt taka það
fram að ef dáleiðsla er notuð í
skólum, sten dur hún aldrei ein
og sér, heldur er hún liður í ein-
hveiju öðra.
Bæði í Bandaríkjunum og í
Svíþjóð hefur dáleiðslu verið beitt
í skólakerfínu, Það hefur reynst
vel til að breyta hegðunar-
mynstri þeirra sem hafa afbrigði-
lega hegðun og til einbeitingaröv-
unar og styrkingar á
sjálfsímynd."
Er þessu þá beitt á hvers
kyns óþekktarorma í einhverri
viðleitni til að steypa alla í
sama mótið?
„Nei, ef kvartað er yfír nem-
anda, sem er veralega til trafala
og samsamast ekki bekknum og
traflar kennslu mikið, þá er þetta
ein aðferð til að aðlaga viðkom-
andi nemanda.
Svíar telja sig hafa náð mjög
langt í þessum efnum. En það
hafa fleiri þjóðir gert. Ástralir
era til dæmis komnir mjög langt
í þeim og þar er dáleiðsla orðin
viðurkennt meðferðarform. í
Svíþjóð hefur verið bannað að
nota dáleiðslu sem skemmtiata-
riði, þannig að ef einhver auglýsir
slíkt, er lögreglan strax komin á
staðinn. En eins og ég segi, þá
hefur dáleiðsla sem meðferðar-
form hingað til verið fremur lítið
notuð hér. Það er þó að breytast
og ég veit um nokkra einstakl-
inga sem era að byija á því
núna.“
Viðtal/Súsanna Svavarsdóttir