Morgunblaðið - 24.01.1990, Blaðsíða 16

YI 950, 3At-r</, flrjÓAaiTarTO^ q'-'f/jofrrw.■
16 MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 24. JANÚAR 1990
Hjartað í vinnu
og frístundum
eftir Helga
Guðbergsson
Líkaminn veikist af hreyfingar-
leysi segir í 75 ára gamalli bók,
heilsufræði Steingríms Matthías-
sonar, héraðslæknis á Akureyri,
sem út kom árið 1914. Hann fjallar
ágætlega um hreyfingarleysi,
líkamlega vinnu, gönguferðir, leik-
fimi, íþróttir og ofreynslu á 4 síðum
í þessari merku bók. Flest af því
sem þar er að finna er enn í fullu
gildi og var svo sem ekki ný vitn-
eskja, því gildi líkamsþjálfunar hef-
ur verið þekkt alit frá fomöld.
Tvennt hefur einkum einkennt
vinnuumhverfi og vinnuálag á þess-
ari öld: Það fyrra er sívaxandi
skortur á hæfilegu líkamsálagi í
vinnu. Hitt er aukin notkun efna
og efnaálag. Það eru einmitt efna-
álag í tóbaksreyk og hreyfingar-
leysi, sem hafa verið helstu bölvald-
ar hjartans á þessari öld.
Rannsóknir á áhrifum
hreyfíngarleysis
Eftir miðja öldin^á 6. og 7. ára-
tugnum voru gerðar nokkrar mjög
vandaðar rannsóknir sem sýna, að
náið samband er á milli hreyfingar-
leysis og hjartasjúkdóma. Þessar
rannsóknir beindust einkum að því
að skoða samband hjarta- og æða-
sjúkdóma og áreynslu í vinnu,
áreynslu í frístundum og líkams-
þreks.
Morris, sem var einn af braut-
ryðjendum þessara rannsókna, og
samstarfsmenn hans í Bretlandi,
athuguðu tíðni kransæðasjúkdóms
hjá strætisvagnabílstjórum, lestar-
stjórum og fleimm sem hreyfðu sig
lítið og reyndu lítið á sig í starfi.
Niðurstöðumar voru birtar í nokkr-
um greinum á árunum 1953-1961.
Þær sýndu háa tíðni krapsæðasjúk-
dóms. Sömu aðilar skoðuðu seinna
áhrif hreyfingarleysis í frístundum
hjá mönnum í opinberri þjónustu
og fengu svipaðar niðurstöður.
Annar brautryðjandi, Paffenbarger,
og samstarfsmenn hans í Banda-
ríkjunum hafa rannsakað tíðni
hjartasjúkdóma hjá fyrrverandi
framhaldsskólanemum og fleiri
hópum. Niðurstöðumar byijuðu að
birtast um 1966 og fundu þeir skýrt
samband milli hreyfingarleysis og
hjartasjúkdóma. Allar þessar rann-
sóknir em mjög vandaðar. Þær
sýna ekki aðeins hækkandi tíðni
kransæðasjúkdóms og annarra
sjúkdóma með minnkandi hreyf-
ingu og þjálfun, heldur einnig væg-
ari hjartasjúkdóma hjá þeim sem
hreyfðu sig meira og reyndu á sig.
Margar aðrar rannsóknir hafa verið
gerðar sem sýna sömu niðurstöður
og engin rannsókn sýnir það gagn-
stæða. Til er að rannsóknir hafi
ekki sýnt samband hreyfingarleysis
og kransæðasjúkdóms, en slíkar
rannsóknir eiga það sammerkt, að
þar hefur ekki verið vandað eins
til verka.
Hreyfingarleysi leiðir til rýmun-
ar vöðva og úrkölkunar beina og
hefur ýmis önnur neikvæð áhrif og
sést það best þegar fólk leggst í
rúmið í langan tíma af einhveijum
ástæðum, t.d. vegna slysa. Margir
hafa séð hve rýr útlimur kemur úr
gipsi eftir tiltölulega skammvinnt
hreyfingarleysi.
Hjartað styrkist
við áreynslu
Lífeðlisfræðilegar rannsóknir á
hópum og einstaklingum leiða í ljós
að hjartað svarar líkamsþjálfun með
því að hjartavöðvinn styrkist, hjart-
að dælir betur og púlsinn verður
hægari. Þær auknu kröfur sem
áreynslan gerir til hjartans, kalla á
aukinn súrefnisflutning til hjarta-
vöðvans sjálfs. Þetta gerist m.a.
með því, að kransæðamar sem
næra hjartavöðvann víkka út og
hætta á stíflum í þeim minnkar.
Þjálfun lækkar einnig blóðþrýsting,
en hár blóðþrýstingur veldur óæski-
legu álagi á hjarta og heilaæðar.
Mikil áreynsla er ekki hættuleg
heilbrigðu hjarta en sé hjartað
veiklað getur hún orðið lífshættu-
leg. Á hinn bóginn er hægt að
styrkja veiklað hjarta með jafnri
líkamsáreynslu alveg á sama hátt
og heilbrigt hjarta. Þetta er mikil-
vægur þáttur í _ endurhæfingu
hjartasjúklinga. Áreynsla hefur
hagstæð áhrif á efnaskipti fitu í
líkamanum, þar með talið kólester-
óls og þríglyceríða. Líkamsáreynsla
hefur að auki margvísleg jákvæð
áhrif á fólk. Sá, sem reynir vel á
sig, nýtur betur hvíldar, á auðveld-
ara með að sofna, verður síður lang-
þreyttur og gigtveikur og geðheils-
an batnar. Snögg eða mikil áreynsla
hefur slæm áhrif á margs konar
sjúklinga, svo sem baksjúklinga,
astmasjúklinga og kransæðasjúkl-
inga, en þrekþjálfun hefur aftur á
móti yfirleitt mjög góð áhrif á þá
og leiðir til þess að þeir þola betur
álag og fá síður sjúkdómseinkenni.
Streita í vinnu
Því miður er það einkennandi
fyrir alla umræðu um þetta efni,
að ekki hefur tekist að samræma
hugtök og skilgreiningar. Eilifur
ruglingur er á því hvort verið er
að fjalla um álagsþætti, hvernig
fólk bregst við álaginu eða hverjar
afleiðingar þess eru.
Nýjustu rannsóknir á þessu sviði
hafa sýnt fram á, að streita og
streitubundnir kvillar eru mun al-
gengari meðal verkafólks en svo-
nefndra hvítflibbamanna. Ástæð-
umar eru m.a. taldar þær, að störf
verkafólks einkennast oft af ein-
hæfni og litlum möguleikum á að
hafa áhrif á vinnuna eða skipulag
hennar og að þessi þjóðfélagshópur
býr við einna minnst atvinnuöryggi.
Meðal þeirra streituvalda, sem
athyglin hefur beinst mest að í
seinni tíð eru: 1) að stjórna ekki
aðstæðunum eða hafa ekki vald á
þeim, 2) innihaldslaust starf eða
verkefni, 3) óvissa, 4) of mikið eða
of lítið áreiti, 5) þversagnir í starfi
eða verkefnum, 6) ágreiningur og
árekstrar.
Fólk er ekki óháð slíkum streitu-
völdum heldur bregst við þeim á
ýmsa vegu. Þessi viðbrögð eru
bæði lífeðlisfræðileg, rituð á mis-
munandi vegu í líkamsstarfsemi
manna og andleg eða geðræn 0g
leiða þá oft til sérstakrar hegðun-
ar, sem aftur hefur áhrif á líkams-
starfsemina. Menn hafa hugsað sér
í samræmi við þetta að streita geti
leitt til hjartasjúkdóma á tvo vegu:
Annars vegar beint eftir lífeðlis-
fræðilegum brautum, en hins vegar
óbeint með sérstakri hegðun vegna
streitunnar og eru reykingar dæmi
um það. Streita hefur og margvísleg
önnur áhrif á heilsuna, sem ekki
eru til umræðu hér.
Drottinn býður sína hjálp
eftir Árna Helgason
Ég hefi margoft sótt samkomur,
bæði hjá KFUM, Samhjálp, Fíla-
delfíu og Hjálpræðishernum og
hlotið þar mikla blessun. Þar hefir
sönn gleði 0g blessun í Jesú Kristi
streymt um salinn af fagnandi fólki
sem guð hefir varðveitt í trúnni.
Söngurinn 0g bænimar hafa mikil
áhrif og samfélagið ekki síst. Þetta
kalla margir og sumir sem vita
ekki um hvað þéir eru að taia ofsa-
trú og öfgar (einlægni?).
Þegar ég hefi lent í orðaskiptum
við menn sem dæma þessi samtök
kemur upp að þeir hafa aldrei á
samkomur komið. Þeir taka undir
með öðrum og þar leiðir blindur
blindan. Þessi samtök eru landi
voru óborganleg. í þessum samtök-
um hafa menn orðið ný sköpun í
Kristi, fengið nýtt líf, kastað hism-
inu á burt og þeir em ekki ófáir
sem hafa fengið blessun, snúið frá
myrkri til Ijóss, eins 0g sr. Friðrik
segir í sálminum. Því yndi verður
aldrei lýst, það aðeins reyndur veit.
Og það er gleði þegar sú umsköpun
hefir átt sér stað að sjá hvemig
menn byggja upp líf sitt og verða
stoðir þjóðfélagsins í stað þess að
eyðileggja líf sitt. Og hvað allir taka
þátt í þessum fögnuði. Vonleysið
breytist í fögnuð. Þannig er Kristur
alltaf að starfa. Ég er kominn til
að frelsa þá týndu, segir hann. Og
sendiboðar hans út um allar jarðir
flytja þennan fagnaðarboðskap.
Guði sé lof að við eigum þessa
ljósgeisla í daglegu lífi. Við getum
nefnt fleiri, Sjónarhæðarsöfnuðinn,
Ungt fólk með hlutverk, Aðventista
o.fl. o.fl. En Jesús talaði ekki ein-
ungis um fögnuðinn: Hann talar
líka um synd og dóm og er myrkur
í máli og segir ekki einhvers stað-
ar, „svo þeir glatist ekki heldur
hafi eilíft líf“. Þetta eru alvarleg
orð og í dag á tímum vandræða,
svika, óorðheldni og taumlausrar
efnishyggju er ekki vanþörf á að
minna á þetta og hugleiða. Þetta
vilja þessir ókrýndu þjónar fagnað-
arins minna á og forða mönnum frá
glötun, vitandi það að sem menn
sá uppskera þeir. Þama er líf. Og
hvað skyldu margir drykkjumenn
hafa leitað í þessi skjól og frelsarinn
mætt þeim?
Þegar prestvígsla fer fram með
mikilli viðhöfn og hátíðleik er tekið
af prestefnunum hátíðlegt heit um
„að boða guðs orð, hreint og ómeng-
að“. Oft hefi ég velt því fyrir mér,
hvernig þeir sem heitin taka skil-
greina þetta og hvernig svo þetta
ómengaða orð verður þegar út í
starfið er komið? Það er ekki nóg
að hafa fallegar kirkjur og klæði.
Það verður meira að koma til. Boð-
unin má ekki vera vangaveltur um
allt og ekki neitt. Eins og séra Sig-
urður sagði: Maður verður líka að
segja fólki til syndanna. Og nú er
náðartíð.
Mér blöskrar hve marga dugandi
menn og konur við erum búin að
missa í áfengiselfuna. Og þar eiga
valdhafar mikla og alvarlega sök.
Ef ég kem í opinbera veislu á ég á
hættu að fá ekki óáfengan drykk
nema að ganga hreinlega eftir hon-
um. Og svo tala þessir sömu um
böl og það verði að hjálpa? Þetta
hefði einhvemtíma verið talin
hræsni.
Höfundur er fyrrverandi póst- og
símstöðvarstjóri í Stykkishólmi.
Helgi Guðbergsson
„Þrátt fyrir að langur
vinnutími íslendinga og
þreyta vegna langrar
vinnu hindri marga í
að koma sér af stað
hefiir áhugi fólks og
skilningur á nauðsyn
líkamsræktar og hollr-
ar hreyfíngar aukist á
seinni árum.“
Streita og hjartasjúkdómar
Frá 1980 hafa verið gerðar
nokkrar rannsóknir sem byggja á
ákveðinni hugmynd eða kenningu
um streitu. Þetta líkan hefur verið
kennt við Karasek. í því er lögð
áhersla á að þrálát streita skapist
af miklum kröfum til starfsmanns-
ins á sama tíma og hann hefur litla
möguleika á að stýra álaginu. Valdi
langvarandi streita hjarta- og æða-
sjúkdómum ætti það að koma fram
hjá starfshópum sem búa við ofan-
greindar aðstæður. Að minnsta
kosti átta rannsóknir hafa verið
gerðar til að prófa þessa kenningu
í Bandaríkjunum, Svíþjóð og Finn-
landi. Fjórar þeirra voru ferilrann-
sóknir í líkingu við hóprannsóknir
Hjartaverndar, þar sem stórum
hópum (mest milljón manns) var
fylgt eftir. Hinar voru annars konar
faraldsfræðilegar rannsóknir. Allar
þessar átta rannsóknir voru vand-
virknislega gerðar og niðurstöður
þeirra hniga í sömu átt og benda
til, að hjarta- og æðasjúkdómar séu
frá 1,3 til 4 sinnum algengari með-
al fólks, sem býr við langvarandi
streitu af þessu tagi.
Margar vandaðar rannsóknir
hafa verið gerðar, þar sem skil-
greining á streituvöldum er á ýmsa
vegu. Meðal álagsþátta sem menn
Árni Helgason
„Það er gleði þegar sú
umsköpun hefir átt sér
stað að sjá hvernig
menn byggja upp líf sitt
og verða stoðir þjóð-
félagsins í stað þess að
eyðileggja líf sitt.“
hafa talið sig vera að skoða eru
óreglulegur vinnutími, hröð vinnu-
brögð og tímapressa, vonbrigði,
samkeppni, óvissa, ábyrgð og f leira.
Margvíslegir starfshópar, t.d. stýri-
menn, rútu- og flutningabílstjórar
og bankastarfsmenn, hafa verið
skoðaðir með tilliti til þessa og eru
niðurstöðurnar á sama veg, þ.e.a.s.
streitan er óholl fyrir hjarta og
æðar.
Það getur villt mönnum sýn þeg-
ar gerðar eru rannsóknir á starfs-
hópum, að vinnandi menn eru
hraustari en þeir sem ekki eru við
störf. Þetta er oft meira áberandi
eftir því sem störfin eru erfiðari,
enda geta þeir sem eru eitthvað
veiklaðir oft ekki unnið erfiðisvinnu
eða hverfa frá henni þegar veikindi
beija að dyrum eða þrekið bilar.
Sé ekki tekið tillit til þessa í faralds-
fræðilegum rannsóknum sýna nið-
urstöðurnar oft gott heilsufar, t.d.
lítið af hjartasjúkdómum miðað við
aðra. Svonefndar þverskurðarrann-
sóknir henta því illa til að kanna
þessa hluti. í framangreindum
rannsóknum hefur verið reikrtað
með þessum þætti. í mörgum þeirra
hefur aftur á móti ekki verið reynt
að leiðrétta niðurstöðumar með til-
liti til áhættuhegðunar eins og tób-
aksnotkunar og líta reyndar margir
svo á að slík hegðun sé viðbrögð
og þar með afleiðing streituvalda
og álags. í mörgum tilvikum leiðir
þessi hegðun til enn meiri streitu
og ástands sem viðkomandi ein-
staklingur stjórnar ekki.
Dýratilraunir hafa einnig rennt
stoðum undir kenninguna um sam-
band streitu og hjarta- og æðasjúk-
dóma.
Vaktavinna
Vaktavinna og vaktavinnufólk
hefur verið skoðað á ýmsa vegu.
Meðal annars hefur verið borið sam-
an hvort munur sé á að vinna vakt-
ir sem færast með klukkunni eða
öfugt við klukkuna eða óreglulega.
Maðurinn hefur lífeðlisfræðilega
klukku og er hinn líffræðilegi dagur
eilítið lengri en dagur tímatalsins.
Vitað er um að minnsta kosti hundr-
að lífeðlisfræðileg ferli, sem tengj-
ast dagsveiflu dýra. Augljóst er að
óreglulegur vinnutími gengur þvert
á reglulega dagsveiflu mannsins.
Bráð áhrif truflaðrar dagsveiflu
koma einna skýrast í ljós hjá fólki
sem flýgur yfir mörg tímabelti.
Meðal atriða sem litið hefur verið
á hjá vaktavinnufólki eru blóðþrýst-
ingur og blóðfita. Sannfærandi frá-
vik hafa ekki fundist. Oft hafa
menn fundið að tíðni hjarta- og
æðasjúkdóma er aukin meðal þeirra
sem hætta að vinna vaktavinnu og
er það vitanlega aðallega merki um
að slík vinna henti illa fólki sem
hefur veikt eða veiklað hjarta. Sum-
ir hafa fundið meiri tíðni hjartasjúk-
dóma hjá eftirlaunamönnum, sem
höfðu unnið vaktavinnu en hjá öðr-
um.
Því miður eru flestar þær rann-
sóknir, sem miða að því að skoða
tengsl vaktavinnu og hjartasjúk-
dóma ekki nægilega vandaðar til
að unnt sé að draga mikla lærdóma
af þeim. Fólk velst að verulegu leyti
í vaktavinnu og hefur það vitanlega
í för með sér aðferðarfræðileg
vandamál, sem erfitt getur verið
að greiða úr við rannsóknir á þessu
viðfangsefni og túlkun á niðurstöð-
um.
Alfredsson og samstarfsmenn
hans í Svíþjóð sýndu vandvirkni
þegar þeir skoðuðu áhrif vakta-
vinnu í rannsóknum sem birtar voru
á árunum 1982 til 1985. Meðal
annars sem kannað var i rannsókn-
um þeirra var samband vaktavinnu
og kransæðasjúkdómsUÍ einni rann-
sókninni fylgdu þeir um milljón
manns með tilliti til vistunar á
sjúkrahúsi. Með samanburði við
fólk sem ekki vann vaktavinnu, jafn
gamlar konur og karla sem bjuggu
á sama svæði, fékkst 20% hærri
tíðni kransæðasjúkdóms hjá körlum
en 50% hjá konum. Nokkrar vel
unnar rannsóknir hnfga í sömu átt
en margar rannsóknir staðfesta
ekki samband milli vaktavinnu og
hjartasjúkdóma.
Heldur hefur verið tilhneiging til
að gera ekki mikið úr vaktavinnu
sem áhættuþætti hjartasjúkdóma.